Αποστολή στα Χανιά
Ο Τουρκοκρητικός ποιητής Τζεβάτ Τσαπάν «άνοιξε» τις εργασίες του 3ου Φεστιβάλ Βιβλίου στα Χανιά. Ο ίδιος -λόγω των 94 χρόνων που κουβάλα στην πλάτη του - δεν μπόρεσε να είναι παρών, όμως οι «Εκδόσεις Πυξίδα» παρουσίασαν την ποιητική του συλλογή «Ήρθαν με μια κληματόβεργα από την Κρήτη» σε μετάφραση της Άνθης Καρρά. Στους ακροατές στο Μεγάλο Αμφιθέατρο «Μίκης Θεοδωράκης» αυτοί που σύστησαν το μεγάλο ποιητή και μεταφραστή που ζει στην Κωνσταντινούπολη, ήταν οι κόρες του Λειλά και Νιγκιάρ, η μεταφράστριά του Άνθη Καρρά,η κριτικός λογοτεχνίας Αισέ Λαχούρ Κιρτούντς-που έλκει την καταγωγή της από την Κρήτη και ο Ματθαίος Φρατζεσκάκης από τις «Εκδόσεις Πυξίδα της Πόλης». Συγκινητικό το μήνυμα του ποιητή που διάβασε η κόρη του Λειλά .
«Από τότε που έμαθα, μικρό παιδί, ότι η μητέρα μου είχε έρθει 8 χρονών στην Τουρκία, με την οικογένειά της ως ανταλλάξιμη από τα Χανιά, η μεγαλύτερη μου επιθυμία ήταν να την φέρω μια μέρα ξανά εδώ. Τι κρίμα που δεν μου δόθηκε η ευκαιρία να πραγματοποιήσω αυτή μου την επιθυμία. Μονάχα εγώ μπόρεσα, χάρη στη φιλία του αείμνηστου, αγαπητού μου Χρήστου Παπουτσάκη να δω στις αρχές αυτής της χιλιετίας τα Χανιά. Ο αγαπητός μας φίλος Χρήστος Παπουτσάκης δεν αρκέστηκε μονάχα σε αυτό, αλλά σύντομα μετά μας έφερε εμένα και τον επίσης Κρητικής καταγωγής, συγγραφέα και μεταφραστή Αχμέτ Γιορουλμάζ από το Aϊβαλί, ως επίσημους προσκεκλημένους του Νομάρχη Χανίων στα Χανιά. Είχε μάλιστα διοργανώσει προς τιμή μας μια ωραία εκδήλωση στο Πολιτιστικό Κέντρο των Ενετικών Νεωρίων.
Τότε είχε διαβάσει για πρώτη φορά η αγαπητή μου Άνθη Καρρά μεταφράσεις κάποιων ποιημάτων μου που είχε κάνει. Με την Κρήτη ξανασυναντηθήκαμε αργότερα, σε πόλεις και κωμοπόλεις της ανατολικής μεριάς του νησιού, χάρη στην πρωτοβουλία ενός άλλου αγαπητού μας φίλου, του Θανάση Τσίμπη και των δημάρχων των δύο χωρών που βίωσαν την Ανταλλαγή. Είχαμε και πάλι διαβάσει παντού όπου πήγαμε, σε κλειστές αίθουσες ή σχολικές αυλές, ποιήματα και στις δυο γλώσσες, είχαμε πει τραγούδια και πιαστεί στο χορό μαζί. Σε μια Συνάντηση που έγινε πέρυσι για τα 100 χρόνια από την Ανταλλαγή των πληθυσμών είδαμε με τα ίδια μας τα μάτια πόσο αποφασισμένοι είναι οι απόγονοι όσων βίωσαν οι ίδιοι, ή στα παιδικά τους χρόνια, τον πόνο που προκάλεσε η τραγωδία αυτή που έζησαν οι δύο χώρες να παραμείνουν φίλοι και αλληλέγγυοι για την ειρήνη. Λυπάμαι πάρα πολύ που δεν βρίσκομαι αυτή τη στιγμή ανάμεσά σας. Πιστεύω όμως ειλικρινά πως μια διεθνή εκδήλωση όπως το Φεστιβάλ Βιβλίου των Χανίων, και όλοι όσοι συμμετέχουν σε αυτό, προσφέρει την χαρμόσυνη ευτυχία της μεγάλης φιλίας. Σας ευχαριστώ όλους σας πολύ. Έχετε όλη μου την αγάπη».
Ποιός όμως είναι ο Τουρκοκρητικός ποιητής Τσεβάτ Τσαπάν; Τα λόγια αυτά είναι της μεταφράστριας των ποιημάτων του στα ελληνικά ,της Ανθής Καρρά, έτσι όπως καταγράφονται στην έκδοση του βιβλίου «Ήρθαν με μια κληματόβεργα απ’ την Κρήτη.Ποιήματα», «Εκδόσεις Πυξίδα της Πόλης».
«.. Γεννήθηκε το 1933 σε μια μικρή κωμόπολη κοντά στην Κωνσταντινούπολη, στη Γκέμπζε … Πρώτο και μοναδικό παιδί ενός ζευγαριού με μεγάλη διαφορά ηλικίας - τριάντα χρόνια χωρίζουν τον πατέρα του από την Κρητικοπούλα μητέρα του. Στην εγκαταλειμένη από τους Ρωμιούς κατοίκους της παραθαλάσσιας Αρετσούς, που με το νέο της όνομα Nτάριτζα είχε πρόσφατα υποδεχτεί τα καράβια με τους ανταλλάξιμους μουσουλμάνους Κρητικούς ο πατέρας του γνώρισε και ερωτεύτηκε την μητέρα του, την νεαρή τότε ανταλλάξιμη προσφυγοπούλα από τα αστικά Χανιά των αρχών του εικοστού αιώνα..
Μοναδικός καρπός αυτού του έρωτα ήταν ο Τζεβάτ. Ήταν 12 χρονών όταν η οικογένειά του μετακόμισε στην Κωνσταντινούπολη, για να μπορέσει εκείνος να φοιτήσει σε καλά σχολεία. Στο εύπορο εξευρωπαϊσμένο Σισλί όπου είναι το καινούργιο τους σπίτι, η μάνα του θα βρει γρήγορα Ρωμιές φιλενάδες να μιλά τη γλώσσα της κι ο νεαρός πλέον Τζεβάτ θα φοιτήσει στη Ροβέρτειο Σχολή, όπου διδάσκουν τότε κάποιοι από εκείνους που συνέβαλαν στη φήμη της: Hilary Summer Boyd, Charles Macneal, Sven Larsen, Philip Ullykot, Keith Greenwood, Hüseyin Pektaş, Ekrem Yirmibeşin, Ziya Akant.[1] Αυτοί θα μυήσουν τον χαμένο στις προφορικές οικογενειακές αφηγήσεις ονειροπόλο μαθητή τους στον κόσμο του γραπτού λόγου. Φοιτητής ακόμα στη Ροβέρτειο δημοσιεύει το 1952 τα πρώτα του ποιήματα στο λογοτεχνικό περιοδικό Varlık. Ένα χρόνο αργότερα, σε ηλικία 20 ετών, φεύγει για σπουδές στην Αγγλία. Αντί όμως για οικονομικές επιστήμες στο Πανεπιστήμιο του Cambridge όπου τον προορίζει ο πατέρας του, εκείνος εγγράφεται - σαν άξιος γιος του! - στην Αγγλική
Φιλολογία, όπου θα έχει και πάλι την τύχη να έχει ως καθηγητές σημαντικούς διανοούμενους, κριτικούς και λογοτέχνες, μεταξύ των οποίων τον Raymond Williams, τoν F.R. Leavis και τον George Steiner. Αλλά και να ζήσει παράλληλα - σχεδόν εν τω γίγνεσθαι - εκείνα τα τόσο γόνιμα πολιτιστικά χρόνια της μεταπολεμικής Ευρώπης. Να δει τις πρώτες σκηνοθεσίες του Peter Brook και του Peter Hall· την πρώτη παράσταση του “Περιμένοντας τον Γκοντώ” του Μπέκετ το 1955 στο Royal Court Theatre, και από τον ενθουσιασμό του - αν όχι κάποια απωθημένη νοσταλγία - εννέα ολόκληρες φορές τη “Στέλλα” του Κακογιάννη!
Η αγάπη του για τον κινηματογράφο ήταν τόσο μεγάλη που επέστρεψε μετά τις σπουδές του στην Τουρκία με τη σκέψη να ασχοληθεί επαγγελματικά με αυτόν. Τον κέρδισε τελικά η διδασκαλία. Και από το 1960 άρχισε να εργάζεται ως επίκουρος καθηγητής αρχικά στο Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Λογοτεχνίας του Πανεπιστημίου της Κωνσταντινούπολης, και από το 1970 ως τακτικός καθηγητής. Το 1980 έγινε καθηγητής στη σχολή Καλών Τεχνών του Πανεπιστημίου Μιμάρ Σινάν όπου και παρέμεινε μέχρι το 1996, που αναγορεύτηκε κοσμήτορας του Πανεπιστημίου Yeditepe της Κωνσταντινούπολης.
Ως κέντρο βάρους όμως της ύπαρξής του θα επιλέξει την ποίηση και τη μετάφραση ποίησης. δημοσιεύσει μάλιστα πριν από τα πρώτα δικά του ποιήματα. Τη μεταφραστική του όμως περιπέτεια θα σηματοδοτήσει το “Destansı Öykü ”, το “Μυθιστόρημα” του Σεφέρη, αποκαλύπτοντας συνάμα την εντελώς ιδιαίτερη σχέση του με μια γλώσσα, που αν και μητρική του, στην ουσία αγνοούσε.
Βλέποντας πόσο κακά ήταν τα τουρκικά των μικρών Κρητικών ο πολύγλωσσος πατέρας του είχε απαγορεύσει στη γυναίκα του να μιλά κρητικά στο παιδί, γιατί θα εμπόδιζαν τα μεγάλα σχέδια που είχε εκείνος για το γιό τους. Έτσι ήταν αναπόφευκτο να περιορισθούν οι γνώσεις του στα ελληνικά σε κάποιες τετριμμένες καθημερινές φράσεις, μεταξύ των οποίων ήταν αδύνατο να μην περιλαμβάνεται η τρυφερή μητρική προτροπή: “Φάε παιδί μου, φάε”! Η ελληνική ωστόσο γλώσσα, στην κρητική της μελωδική παραλλαγή, αποτελούσε αναπόσπαστο κομμάτι των γλωσσικών ακουσμάτων της παιδικής του ηλικίας. Ο Τσεβάτ αναφερόμενος στις μεταφράσεις του Ελλήνων ποιητών λέει: “Αυτό που είναι σημαντικό είναι ότι μπορώ να ακούσω τη μελωδία αυτών των ποιημάτων, ξέρω πώς ακούγονται στο αυτί όταν διαβάζονται στο πρωτότυπο…” Ρυθμός και μελωδία δεν κρατούν το κλειδί κάθε ποιήματος;
Την - έστω και σαθρή - αυτή του γνώση θα προσπαθήσει να μεταλαμπαδεύσει μεταφράζοντας, συνήθως μέσω μιας καλής αγγλικής μετάφρασης και πάντα με τη βοήθεια ελληνόφωνων φίλων του, τον ένα μετά τον άλλο τους σημαντικότερους σύγχρονους Νεοέλληνες ποιητές, ενώ θα εδραιώνει παράλληλα τη φήμη του ως ο κατ’ εξοχήν Τούρκος μεταφραστής της γενιάς του ποιητικών έργων από την παγκόσμια λογοτεχνία: Shakespeare, Giuseppe Ungaretti, Eugenio Montale, Salvatore Quasimodo, Aragon, Henri Michaux, René Char, Yves Bonnefoy, Marguerite Duras (το “Χιροσίμα αγάπη μου”) , Gustavo Adolfo Becquer, Frederico Garcia Lorca, Vincente Aleixandre , Rafael Alberti (Iτ.), Cesare Pavese (το ημερολόγιό του) Ossip Mandelstam, Czesław Milosz, Attila Jozsef, William Butler Yeats (“Το ταξίδι στο Βυζάντιο”), Robert Graves, W.H. Auden, Lawrence Durrell, E. Bishop, John Berger, Philip Larkin, Wallace Stevens, Τ.S Eliot ( την “Έρημη Χώρα”) Ezra Pound, e.e. cummings, Cesar Vallejo, Pessoa, Jorge Luis Borges, Octavio Paz, και πολλούς άλλους. Και όχι μόνο από τη δυτική αλλά και την κινεζική και ιαπωνική: Li Po, Tu Fu, Matsuo, Bașo, Kobayași Issa.
Δημοσιεύει τις μεταφράσεις του στα καλύτερα λογοτεχνικά περιοδικά και στη συνέχεια τις συγκεντρώνει κάθε τόσο σε έναν αυτοτελή τόμο. “Από την Κίνα στο Περού” είναι ο τίτλος της πρώτης συλλογικής μεταφραστικής προσπάθειας του το 1966. Θα ακολουθήσουν κι άλλες: “Ανθολογία της αγγλικής ποίησης” (1985), “Ανθολογία της Αμερικανικής Ποίησης” (1988), τρείς “Παγκόσμιοι Άτλαντες” (I -1994, II -1995 και III -1996) και τέλος το “Βέλος στην καρδιά - Τα πιο ωραία ερωτικά ποιήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας” (2009).
Επιστρέφει όμως κάθε τόσο εμμονικά στους Νεοέλληνες ποιητές: Σεφέρης, Καβάφης, Ρίτσος, Ελύτης, Σικελιανός, Εγγονόπουλος, Σαχτούρης, Βακαλό, Γκάτσος, Σινόπουλος. Τους συγκεντρώνει όλους αυτούς μαζί, πλάι σε κάποιους άλλους λιγότερο γνωστούς, το 1982 σε μια “Ανθολογία της σύγχρονης ελληνικής ποίησης”. Φροντίζει μάλιστα να τους συνοδεύει με μία κατατοπιστική για τον Τούρκο αναγνώστη εισαγωγή σχετικά με το έργο και τη θέση του καθενός στην ελληνική και παγκόσμια λογοτεχνία. Δεν αρκείται σε αυτή. Δημοσιεύει μια ολόκληρη σειρά από μικρές αυτοτελείς συλλογές: “Η απόγνωση της Πηνελόπης” με ποιήματα του Γιάννη Ρίτσου (1974), “Σαράντα ποιήματα από τον Καβάφη” (1982), “Τρελή ροδιά” με ποιήματα του Οδυσσέα Ελύτη (1983), “Τρία κόκκινα περιστέρια” με ποιήματα του Γιώργου Σεφέρη (1985), “Ελένη Βακαλό” (1993), “Παράξενα ανθισμένος” με ποιήματα του Γιάννη Ρίτσου (2002), “Δεν θάβρεις άλλες θάλασσες” με ποιήματα και πάλι του Αλεξανδρινού (2003).[2] Όσο κι αν οι φιλολογικές του σπουδές στην Αγγλία και η στενή του επαφή με τον αγγλοσαξωνικό κόσμο - στον οποίο χαίρουν ως γνωστόν ιδιαίτερης εκτίμησης ο Σεφέρης και ο Καβάφης - συνέβαλαν στην αρχική του γνωριμία με τη σύγχρονη ελληνική ποίηση, το αποτέλεσμα θα ήταν διαφορετικό αν δεν αναλάμβανε μια δεδομένη στιγμή ρόλο πρέσβη μιας ποίησης γραμμένης σε μια γλώσσα την οποία είχε εμποδιστεί να μάθει, αν δεν φιλοδοξούσε να μεταφέρει την ευαισθησία της στη γλώσσα στην οποία εκείνος είχε εκπαιδευτεί. Ίσως αυτή ακριβώς του η φιλοδοξία να απενοχοποίησε στη συνείδησή του τη μεσολάβηση μιας τρίτης γλώσσας και να τον έπεισε για την αναγκαιότητα να είναι οι μεταφράσεις του ωραίες, ακόμα κι αν δεν είναι πάντοτε πιστές. Κι ίσως γι’ αυτό να κατάφερε να τις μπολιάσει στο έργο κάποιων σημαντικών σύγχρονών του Τούρκων ποιητών…
Ο Τζεβάτ Τσαπάν διεύρυνε παράλληλα συνειδητά θαρρείς την περιπλάνησή του στο σώμα της άγνωστής του “μητρικής γλώσσας” συμπεριλαμβάνοντας πλάι στους σύγχρονους ποιητές της και κάποια σημαντικά ονόματα από την αρχαία ελληνική, λατινική και βυζαντινή γραμματεία που κατά καιρούς τον συγκίνησαν: Αλκαίος, Ανακρέων, Ποσείδιππος, Ασκληπιάδης, Μελέαγρος, Φιλόδημος, Ρουφίνος, Petronius Arbiter, Αντίφιλος (Βυζάντιο), Παύλος (ο Αυλικός), Αγαθίας. ..
Το 1985 δημοσιεύει την πρώτη του ποιητική συλλογή “Dön güvercin dön” (“Γύρνα, γύρνα περιστέρι”) για την οποία θα τιμηθεί ένα χρόνο αργότερα με το βραβείο ποίησης “Behçet Necatigil”. Θα ακολουθήσουν πολλές άλλες: “Doğal Tarih” (“Φυσική Ιστορία”) το 1989, “Sevda Yaratan” (“Δημιουργός αγάπης”) το 1994, “L’hiver est fini” (“Ο χειμώνας τέλειωσε”, στα γαλλικά ο τίτλος της) το 1996, “Ne güzel yolculuktu aklımdan çıkmaz” (“Τι ωραίο ταξίδι που ήταν, δε μου φεύγει απ’ το μυαλό”) το 2001, και τέλος “Bana düşlerini anlat” (“Πες μου τα όνειρά σου”) το 2007. Τον Φεβρουάριο του 2008 θα τιμηθεί για το σύνολο του έργου του με το 12ο βραβείο Ποίησης “ Altın Portakal”….
