«Αν η Αριστερά δεν δώσει ελπίδα στους ανθρώπους για μια συλλογική προοπτική, οι ατομικές λύσεις θα συνεχίσουν να ενισχύουν την Ακροδεξιά» λέει ο Δημήτρης Μάντζαρης και όχι τυχαία, αφού στο βιβλίο του «ΕΑΜ Λέσβου. Ηττημένοι νικητές» καταγράφει ένα παράδειγμα ικανό να δείξει πώς η συντονισμένη δράση μιας κοινωνίας μπορεί να αντιμετωπίσει με τον πιο αποτελεσματικό τρόπο και τα λιγότερα τραύματα ακόμα και τις πιο σκοτεινές ιστορικές περιόδους. Φωτίζοντας όσα συνέβησαν στη Λέσβο κατά την Κατοχή, αναδεικνύει μια ιδιομορφία άξια να μελετηθεί σήμερα. Η καθολική επικράτηση του ΕΑΜ στη Λέσβο ως μοναδική αντιστασιακή οργάνωση, η οποία επιβίωσε για περισσότερο χρόνο απ’ ό,τι σε οποιαδήποτε άλλη περιοχή της χώρας, έδωσε στο νησί του Βορειοανατολικού Αιγαίου τη δυνατότητα να μην βιώσει τις συνέπειες του δωσιλογισμού στην ένταση με την οποία εμφανίστηκαν στην υπόλοιπη Ελλάδα και σχεδόν να μην γνωρίσει τον Εμφύλιο. Αναδεικνύοντας την τοπική ιστορία, ο Δ. Μάντζαρης συμβάλλει στην εθνική ιστοριογραφία και φωτίζει το μεγάλο κάδρο της πρόσφατης ελληνικής Ιστορίας. «Το ΕΑΜ φρόντισε να διατηρήσει την κοινωνική ειρήνη την περίοδο της Κατοχής» λέει εξηγώντας την κυριαρχία και τη μακροβιότητά του στο νησί. Το γεγονός ότι δεν υπήρξε μεγάλος φανατισμός φαίνεται πως σ’ αυτή την περίπτωση ήταν κομβικό. Καθώς συζητάμε για όσα ιστορεί το βιβλίο του, εξηγεί την πηγή και την εξέλιξη των γεγονότων, τους καθοριστικούς παράγοντες αλλά και τις κοινωνικές παραμέτρους αυτής της συνθήκης. «Το ΕΑΜ Λέσβου είναι ένα παράδειγμα για το πώς μπορεί να χτίσει η Αριστερά πολιτική ηγεμονία» επισημαίνει. Στη συζήτησή μας ο Δ. Μάντζαρης δεν προσπερνά τα σημερινά δρώμενα. «Η απάθεια και οι χαμηλές προσδοκίες, η έλλειψη κάθε ελπίδας ότι μπορούμε συλλογικά να χτίσουμε μια καλύτερη και δικαιότερη κοινωνία πληγώνουν τη Δημοκρατία και αυτός, φοβάμαι, είναι ο πιο μεγάλος κίνδυνος σήμερα» λέει. Καθώς ιστορεί όλα όσα συνέβησαν στη Λέσβο την περίοδο της Κατοχής, μας βοηθάει να κατανοήσουμε πώς η κοινωνία της συνέβαλε ώστε να παραμείνει «κόκκινο νησί» μέχρι πρόσφατα.
Γιατί αποφασίσατε να ερευνήσετε την ιστορία της Κατοχής, της Αντίστασης και του Εμφυλίου στη Λέσβο;
Ασχολήθηκα μ’ αυτή την περίοδο για δύο λόγους. Ο πρώτος λόγος είναι ότι, ενώ υπάρχει πλούσια ιστοριογραφία μέχρι την ενσωμάτωση της Λέσβου στην ελληνική διοίκηση, ως το 1912 δηλαδή, λείπουν επιστημονικές μελέτες για την περίοδο μετά τον Μεσοπόλεμο. Υπάρχουν κάποια βιβλία που γράφτηκαν μετά το 1980 από πρωταγωνιστές της Αντίστασης και κάποια βιβλία στελεχών της ελληνικής κατοχικής διοίκησης που γράφτηκαν αμέσως μετά τον Εμφύλιο για να δικαιολογηθεί η στάση τους την περίοδο της Κατοχής, όπως για παράδειγμα του κατοχικού δημάρχου Γεώργιου Χονδρονίκη, αλλά γενικά η βιβλιογραφία για την περίοδο αυτή είναι περιορισμένη. Ο δεύτερος λόγος είναι ότι, όπως και πολλοί άλλοι στην υπόλοιπη Ελλάδα, έχω κι εγώ οικογενειακές ιστορίες που συνδέονται με την περίοδο αυτή. Δυστυχώς οι άνθρωποι δεν μιλούσαν για τη δεκαετία του ’40 τα μετεμφυλιακά χρόνια γιατί κουβαλούσαν τραύματα. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα πάρα πολλά πράγματα που ακούγαμε στις αφηγήσεις ως μικρά παιδιά, με σιωπές και μισόλογα, να μένουν ανεξερεύνητα. Έτσι θεώρησα πως ήταν χρέος μου να αποσαφηνιστούν.
Ποιοι είναι οι ηττημένοι νικητές;
Για τη μεγάλη πλειονότητα των οπαδών του ΕΑΜ στη Λέσβο, ακόμα και μετά τον Εμφύλιο, οι δικοί τους εαμίτες δεν έφυγαν από την εξουσία από δικά τους λάθη. Η ήττα τους οφείλεται στη γενικότερη ήττα της Αριστεράς στον Εμφύλιο. Δεν έχασαν ποτέ το ηθικό πλεονέκτημα, το αποτύπωμα της οκτάμηνης διακυβέρνησής τους ήταν θετικό, ενώ ακόμα και στα δύσκολα χρόνια που ακολούθησαν είχαν πάντα στο κέντρο του ενδιαφέροντός τους τη διατήρηση της κοινωνικής συνοχής. Αυτό το αίσθημα του ηττημένου νικητή ήταν διάχυτο στη συλλογική μνήμη των Μυτιληνιών και στις επόμενες δεκαετίες.
Το βιβλίο σας, μολονότι αφορά την τοπική ιστορία, φωτίζει τη μεγάλη ιστορία του τόπου. Είχατε αυτή την αίσθηση όταν το γράφατε;
Οχι, δεν την είχα, τουλάχιστον στην έκταση που τη συνάντησα μετά την ολοκλήρωση της έρευνάς μου. Στην αρχή υπήρχε το ερώτημα «γιατί η Λέσβος ήταν κόκκινο νησί;» ως τη δεκαετία του ’80. Η απάντηση σ’ αυτό το ερώτημα έχει τις ρίζες της αρχικά στον Μεσοπόλεμο, κυρίως στη δεκαετία του ’30, όπου η προοδευτική λεσβιακή διανόηση συναντήθηκε με τον αυξανόμενο ριζοσπαστισμό του προσφυγικού εργατικού στοιχείου. Ουσιαστικά η Αριστερά αποκτά ισχυρές βάσεις στο νησί προσελκύοντας μέρος του ριζοσπαστικού βενιζελισμού. Αυτή ήταν και η βάση της δημιουργίας του εντυπωσιακά μαζικού ΕΑΜ της Λέσβου, που στη συνέχεια εδραίωσε την πολιτική κυριαρχία της Αριστεράς στο νησί.
Πού οφείλεται αυτή η κυριαρχία, και μάλιστα για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα από οποιαδήποτε άλλη περιοχή;
Οντως η Λέσβος είναι ένα ιδιαίτερο παράδειγμα, όπου η συγκρότηση αντιστασιακής οργάνωσης έγινε χωρίς κεντρική συνεννόηση και χωρίς σχέση με τον κεντρικό μηχανισμό του ΕΑΜ. Μάλιστα, ως τις αρχές του 1944 το ΕΑΜ Λέσβου ήταν γνωστό ως «η Οργάνωση». Συσπείρωσε στις τάξεις του τη συντριπτική πλειονότητα της διανόησης του νησιού και μεγάλο κομμάτι της αστικής, ακόμα και της μεγαλοαστικής τάξης. Και φυσικά το σύνολο των πιο φτωχών στρωμάτων της πόλης και του αγροτικού πληθυσμού. Αυτό δεν επέτρεψε τη δημιουργία άλλων οργανώσεων. Όταν, για παράδειγμα, στο Μανταμάδο το παλιό στέλεχος των Φιλελευθέρων Δημήτρης Κομίλης, εργοστασιάρχης και γαιοκτήμονας, μπαίνει από τους πρώτους στην «Οργάνωση», το 1942, και καθοδηγεί τον αντιστασιακό αγώνα, δίνει ένα σήμα στο χωριό ότι το ΕΑΜ είναι μια εθνική οργάνωση. Από την άνοιξη του 1944, όταν άρχισε να διαφαίνεται ότι οι Γερμανοί θα έφευγαν σύντομα από τη Λέσβο, ήταν απόλυτα φυσικό ότι η διάδοχη κατάσταση για την τοπική εξουσία θα ήταν το ΕΑΜ. Το ΕΑΜ κυβέρνησε έχοντας την απόλυτη πολιτική κυριαρχία ως τον Απρίλιο του 1945, όταν εγκαταστάθηκε και στη Λέσβο το μεταβαρκιζιανό κράτος. Είναι αλήθεια ότι επιχειρήθηκε ο εκτοπισμός του ΕΑΜ από την τοπική εξουσία πολύ νωρίτερα από το ’45, με αποκορύφωμα την προσπάθεια αποβίβασης στο νησί βρετανικών αποικιακών στρατευμάτων τα Χριστούγεννα του 1944. Προσπάθεια που αποτράπηκε μετά την καθολική αντίδραση του λαού της Λέσβου στα γεγονότα που έμειναν γνωστά στην τοπική ιστοριογραφία ως «Go back».
Ωστόσο, όπως διαβάζουμε στο βιβλίο, στη διάρκεια της Κατοχής υπήρχε στενή συνεργασία του ΕΑΜ Λέσβου με τους Βρετανούς.
Αυτό είναι απόλυτα αληθές. Πράγματι, οι Άγγλοι και οι μυστικές τους υπηρεσίες στη Σμύρνη από τα μέσα του 1942 και μετά θεωρούσαν το ΕΑΜ ως τον βασικό συνεργάτη τους στο πλαίσιο του ενιαίου συμμαχικού αγώνα. Θα έλεγα ότι το ΕΑΜ Λέσβου είχε πολύ μεγαλύτερη συνεργασία με τους Άγγλους και σχεδόν ανύπαρκτη επαφή με την Κεντρική Επιτροπή του ΕΑΜ και την Κ.Ε. του ΚΚΕ. Αυτό οφείλεται βασικά στη γεωπολιτική θέση της Λέσβου, που επέτρεπε πολύ συχνές παράνομες επαφές με τα απέναντι κοντινά μικρασιατικά παράλια, όπου έδρευαν οι βρετανικές υπηρεσίες, ενώ η επαφή με την ηπειρωτική Ελλάδα έκρυβε πολλαπλούς κινδύνους. Αυτή η σχέση συνεργασίας με τους Βρετανούς συνεχίστηκε και μετά την Απελευθέρωση, παρά το γεγονός ότι το ΕΑΜ Λέσβου, αποκαθιστώντας την επικοινωνία του με το κεντρικό ΕΑΜ, ριζοσπαστικοποίησε την πολιτική του γραμμή, αναγκάζοντας μάλιστα το φιλελεύθερο, φιλοαγγλικό τμήμα που είχε στους κόλπους του ως την Απελευθέρωση να διαχωρίσει τη θέση του και να συγκροτήσει παράταξη που αντιπολιτευόταν την τοπική διοίκηση του ΕΑΜ. Με το ξεκίνημα των Δεκεμβριανών, όπως ήταν φυσικό, το ΕΑΜ Λέσβου συντάχθηκε με τον ΕΛΑΣ της Αθήνας.
O Aσημάκης Πανσέληνος αποδίδει την κυριαρχία του ΕΑΜ στη Λέσβο στο γεγονός ότι δεν υπήρξε μεγάλος φανατισμός. Το συμμερίζεστε;
Το συμμερίζομαι απόλυτα. Κι αυτό αποδίδεται στην πολύ μετρημένη χρήση βίας από την πλευρά του ΕΑΜ. Δεν είναι τυχαίο ότι ο ΕΛΑΣ Λέσβου δεν πήρε μέρος σε καμιά συμπλοκή με Γερμανούς, τις οποίες και απέφευγε για να μην προκαλέσει αντίποινα, ενώ οι εκτελέσεις Ελλήνων συνεργατών των Γερμανών ήταν μηδαμινές σε σχέση με αντίστοιχες στην υπόλοιπη Ελλάδα. Το ΕΑΜ φρόντισε να διατηρήσει την κοινωνική ειρήνη ακόμα και την περίοδο της Κατοχής, εστιάζοντας κυρίως στη μάχη για τον επισιτισμό, στην παθητική αντίσταση ενάντια στις επιτάξεις των Γερμανών και στην παροχή πληροφοριών στους συμμάχους μέσω ασυρμάτων, πράξεις που βοηθούσαν τον ενιαίο συμμαχικό αγώνα. Όλα αυτά συντέλεσαν ώστε το ΕΑΜ να είναι στα μάτια των Λέσβιων μια εθνική πατριωτική δύναμη.
Ετσι μπορούμε να εξηγήσουμε και τις τόσο καλές σχέσεις με την Εκκλησία, τόσο που πρόεδρός του υπήρξε ο μητροπολίτης Διονύσιος Μηνάς;
Ο μητροπολίτης Μηθύμνης υπήρξε πρόεδρος του ΕΑΜ το πρώτο διάστημα μετά την Απελευθέρωση. Να σημειώσουμε ότι η θέση του προέδρου δεν υπήρχε στο ΕΑΜ, αλλά έγινε ειδικά για τον Διονύσιο Μηθύμνης. Κι αυτό όχι τυχαία, δεδομένου ότι ο Διονύσιος ήταν ένας ταπεινός άνθρωπος, που κύρια μέριμνά του ήταν να έχει πνευματική και υλική τροφή το «ποίμνιό του». Απέφευγε τις σχέσεις με τις κατοχικές δυνάμεις, βοήθησε την Αντίσταση και λίγο πριν φύγουν οι Γερμανοί μοίρασε σε ακτήμονες ένα μεγάλο κομμάτι της μοναστηριακής περιουσίας της Μονής Λειμώνος, που ήταν η ενορία του.
Στο βιβλίο φωτίζετε μια επίσης άγνωστη πτυχή. Όλοι γνωρίζουμε ότι η Αθήνα δοκιμάστηκε σκληρά από τον λιμό του ’41. Εδώ μας λέτε ότι και η Λέσβος, μαζί με τη Χίο, τη Σύρο και τη Μήλο, πείνασαν πολύ. Πού οφείλεται αυτό δεδομένου ότι το νησί είναι πλούσιο και εύφορο;
Οι λόγοι είναι βασικά δύο. O πρώτος είναι η καταλήστευση του βασικού προϊόντος της Λέσβου, που είναι το λάδι, από τους Γερμανούς. Οι Γερμανοί μάλιστα ίδρυσαν ειδική εταιρεία, την ΕΛΑΙΟΝ Α.Ε., η οποία συγκέντρωνε το 80% της παραγωγής και το διοχέτευε στον γερμανικό στρατό στα μέτωπα του πολέμου. Το υπόλοιπό λάδι πουλιόταν στη μαύρη αγορά στην ηπειρωτική Ελλάδα μέσω αδειών εξαγωγής που εξασφάλιζαν οι μαυραγορίτες από τις γερμανικές Αρχές κατοχής του νησιού. Έτσι, πολύ μικρό μέρος του λαδιού πήγαινε στον ντόπιο πληθυσμό ή ανταλλασσόταν με όσπρια και στάρι. Το ίδιο συνέβη και με τα ψάρια. Οι Γερμανοί, λόγω του πολέμου, δεν έδιναν άδειες αλιείας γύρω από το νησί, με αποτέλεσμα να λείπουν τελείως τα ψάρια από την αγορά. Ο δεύτερος λόγος είναι ο ναυτικός αποκλεισμός των Άγγλων στο Αιγαίο τον χειμώνα του ’41 μέχρι και το ’42. Χρειάστηκε κάποιες φωτογραφίες λιμοκτονούντων παιδιών της Αθήνας να φτάσουν στις ΗΠΑ ώστε να πιεστεί ο Τσόρτσιλ την άνοιξη του ’42 να άρει μερικώς τον ναυτικό αποκλεισμό. Η κατάσταση με την πείνα στη Λέσβο και στα υπόλοιπα νησιά του Αιγαίου βελτιώθηκε όταν έφτασαν τα πρώτα φορτία του Ερυθρού Σταυρού το καλοκαίρι του ’42. Η βελτίωση της επισιτιστικής κατάστασης από το 1943 και μετά οφείλεται και στη ριζική παρέμβαση του ΕΑΜ, το οποίο οργάνωνε συσσίτια και παρενέβαινε στις θεσμικές επιτροπές μέσω της συμμετοχής των μελών του σ’ αυτές αποτρέποντας τυχόν ατασθαλίες.
Αντίστοιχες φωτογραφίες λιμοκτονούντων παιδιών στη Λέσβο υπάρχουν;
Οχι, αλλά από τα στοιχεία για τη θνησιμότητα την περίοδο ’41-’42 προκύπτει ότι η Μυτιλήνη είχε 25% μεγαλύτερη θνησιμότητα από την Αθήνα.
Γι’ αυτό και το σύνθημα «Δεν ξαναπρηζόμαστε»;
Ηταν ένα σύνθημα που φώναζαν στην τοπική διάλεκτο οι διαδηλωτές τον Νοέμβριο του 1944 για να επισημάνουν ότι δεν ήταν διατεθειμένοι να υποστούν ξανά τις συνέπειες της πείνας της Κατοχής.
Τι διαδηλώσεις ήταν αυτές;
Ηταν οι διαδηλώσεις που οργάνωνε το ΕΑΜ μετά την Απελευθέρωση για τη στήριξη των νέων θεσμών που καθιέρωσε, όπως ήταν η λαϊκή Δικαιοσύνη, οι λαϊκές επιτροπές επισιτισμού, οι οποίες φρόντιζαν την επάρκεια σε τρόφιμα, η εθνική πολιτοφυλακή για τη διατήρηση της τάξης και ο λαϊκός στρατός.
Να μείνουμε λίγο στους θεσμούς. Πώς λειτούργησαν στη διάρκεια της επικράτησης του ΕΑΜ; Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον αναγνώστη του βιβλίου σας παρουσιάζει η Δικαιοσύνη.
Η ιδιαιτερότητα της εφαρμογής των θεσμών του ΕΑΜ έγκειται στο γεγονός ότι η εξουσία του στη Λέσβο προσάρμοσε την πολιτική της στις τοπικές ανάγκες με τρόπο ώστε να μην έρθει σε άμεση σύγκρουση με καθεστηκυίες συντηρητικές αντιλήψεις που προέρχονταν από θεσμούς όπως, για παράδειγμα, η Εκκλησία. Επίσης, στα θέματα ισότητας των δύο φύλων το ΕΑΜ Λέσβου επιχείρησε κάποιες τομές και ζητήματα που μέχρι τότε ήταν αποκλειστικά στη σφαίρα του ιδιωτικού βίου, όπως γάμοι, διαζύγια, αναγνωρίσεις νόθων παιδιών, που αποτέλεσαν αντικείμενα χειρισμού της λαϊκής Δικαιοσύνης. Έτσι, μια γυναίκα είχε τη δυνατότητα να ζητήσει από το λαϊκό δικαστήριο τη νομιμοποίηση του εξώγαμου παιδιού της, ακόμα και να κατοχυρωθεί σ’ αυτό μέρος από την περιουσία του πατέρα του. Η θέση του ΕΑΜ για τη γυναίκα ήταν πρωτοποριακή για την εποχή, αλλά δεν μπόρεσε να την περάσει πλήρως στη συντηρητική κοινωνία του νησιού, με πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα την ισότητα στα μεροκάματα και το χαμηλό ποσοστό συμμετοχής γυναικών στις οργανώσεις του σε σχέση με την υπόλοιπη Ελλάδα. Όσο για τη λαϊκή Δικαιοσύνη, ήταν μακράν ο πιο δημοφιλής θεσμός. Οι δικαστές ήταν ντόπιοι, συνήθως ήξεραν την ουσία των υποθέσεων που δίκαζαν, δεν μπορούσαν να σταθούν ψευδομάρτυρες στο δικαστήριο, οι δίκες σπάνια αναβάλλονταν, δεν υπήρχε ανάγκη δικηγόρου, η συζήτηση γινόταν στη γλώσσα που μιλούσε ο κόσμος και μπορούσαν να την καταλάβουν όλοι, κυρίως όμως υπήρχε η συνείδηση στην κοινωνία ότι η απόδοση δικαιοσύνης είναι εμπεδωμένη. Οι ποινές συνήθως επιβάλλονταν αφού είχε εξαντληθεί κάθε προσπάθεια συμβιβασμού, δεν ήταν βαριές και ήταν άμεσα εκτελεστές. Γενικά, ήταν εδραιωμένη η πεποίθηση ότι οι φτωχοί άνθρωποι μπορούσαν στα λαϊκά δικαστήρια να βρουν το δίκιο τους, ενώ για τους πλούσιους ήταν πολύ μεγάλη ντροπή να κάθονται στο εδώλιο του κατηγορουμένου. Ήταν ντροπή δηλαδή ο γαιοκτήμονας ή ο εργοστασιάρχης να κατηγορηθεί ότι δεν πλήρωνε τα μεροκάματα των εργατών του ή ότι τους έκλεψε στην απόδοση του λαδιού. Η λαϊκή Δικαιοσύνη λειτούργησε στη Λέσβο οκτώ με δέκα μήνες και συνέβαλε καθοριστικά στην κοινωνική συνοχή και στην ευημερία του νησιού.
Στον πολιτισμό τι έγινε;
Υπήρξε μια έκρηξη πολιτιστικής ανάτασης. Έπειτα από οκτώ χρόνια καταπίεσης, από την έναρξη της μεταξικής δικτατορίας μέχρι την Απελευθέρωση, οι πολίτες ένιωθαν πλέον ελεύθεροι να γράψουν, να δημιουργήσουν και να εκφραστούν. Θεατρικές παραστάσεις στην πόλη και σε όλα τα χωριά του νησιού, που ανέβαιναν με πρωτοβουλία της ΕΠΟΝ, καθημερινές διαλέξεις, μουσικές παραστάσεις, δημιουργία βιβλιοθηκών ήταν στην καθημερινή δραστηριότητα των πολιτών, παράλληλα με την άνθιση του τοπικού Τύπου, με την κυκλοφορία πέντε καθημερινών εαμικών εφημερίδων και μίας αντιπολιτευόμενης.
Διαβάζουμε επίσης στο βιβλίο σας ότι ήταν πολύ περιορισμένα τα φαινόμενα δωσιλογισμού. Πού οφείλεται αυτό;
Αυτό ισχύει απόλυτα, και μάλιστα μια προσπάθεια που έγινε το καλοκαίρι του ’44 να δημιουργηθούν τάγματα ασφαλείας στο νησί δεν βρήκε καμία ανταπόκριση και γρήγορα εγκαταλείφθηκε. Οι ελάχιστοι συνεργάτες των Γερμανών ήταν στο στόχαστρο όχι μόνο του ΕΑΜ αλλά και των Άγγλων, οι οποίοι δυσφορούσαν για την καθυστέρηση του ΕΑΜ να πάρει μέτρα ενάντιά τους. Το ΕΑΜ επέλεξε να υλοποιήσει τις απόλυτα αναγκαίες εντολές των Άγγλων σε σχέση με την εκτέλεση των συνεργατών των Γερμανών επιδιώκοντας την όσο πιο ομαλή μετάβαση στην Απελευθέρωση. Έτσι, για παράδειγμα, ο έτερος μητροπολίτης Μυτιλήνης Ιάκωβος, που κατηγορήθηκε για συνεργασία με τους κατακτητές, έμεινε περιορισμένος στην οικία του για όλο το διάστημα της εαμικής εξουσίας, όπως και άλλα στελέχη της κατοχικής διοίκησης, ο κατοχικός δήμαρχος Γεώργιος Χονδρονίκης, ο Αθανάσιος Γκράβαλης, εκδότης της φιλοναζιστικής εφημερίδας Φως, και αρκετοί άλλοι. Όλοι αυτοί πέρασαν από δικαστήριο δωσίλογων το 1946 και στη μεγάλη τους πλειονότητα είτε αθωώθηκαν είτε εξέτισαν πολύ μικρές ποινές, όπως συνέβη άλλωστε σε όλη την Ελλάδα.
Ούτε Εμφύλιο όμως γνώρισε η Λέσβος.
Οπως γράφω και στο βιβλίο, τόσο η λεγόμενη «λευκή τρομοκρατία» όσο και ο Εμφύλιος ήταν εισαγόμενα στη Λέσβο. Η μεν «λευκή τρομοκρατία» ήταν εισαγόμενη από το κράτος του «νόμου και της τάξης» με την εργαλειακή χρήση της Δικαιοσύνης και του στρατού, ο δε Εμφύλιος στη Λέσβο περιορίστηκε σε μερικές δεκάδες από «εθελοντές της κακουχίας», όπως τους ονομάζει εύστοχα ο αντάρτης-λογοτέχνης Προκόπης Πανταζής, οι οποίοι δεν είχαν άλλη επιλογή παρά να βγουν στο βουνό για να μην πάνε φυλακή και για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους. Η στάση τους όλο αυτό το διάστημα που ήταν στο βουνό ήταν μόνο αμυντική, περιοριζόμενη στην προσπάθεια επιβίωσής τους.
Μετά την εξαετή έρευνά σας, ποιες σκέψεις κάνετε γύρω από όλη αυτή την περίοδο, όταν μάλιστα βλέπουμε την αύξηση της Ακροδεξιάς, το καθολικό αίτημα για δικαιοσύνη, τις συζητήσεις για την ποιότητα της Δημοκρατίας μας;
Το ΕΑΜ Λέσβου είναι ένα παράδειγμα για το πώς μπορεί να χτίσει η Αριστερά πολιτική ηγεμονία. Να δείξει πώς μπορεί να κάνει πράξη στην καθημερινότητα των πολιτών τις διακηρύξεις της και να απαντήσει στις ανάγκες των ανθρώπων, των πολλών και των αδύναμων. Αν η Αριστερά δεν δώσει ελπίδα στους ανθρώπους για μια συλλογική προοπτική, οι ατομικές λύσεις θα συνεχίσουν να ενισχύουν την Ακροδεξιά. Η απάθεια και οι χαμηλές προσδοκίες, η έλλειψη κάθε ελπίδας ότι μπορούμε συλλογικά να χτίσουμε μια καλύτερη και δικαιότερη κοινωνία πληγώνουν τη Δημοκρατία και αυτός, φοβάμαι, είναι ο πιο μεγάλος κίνδυνος σήμερα.
