Σχεδόν δύο χρόνια νωρίτερα, όταν η Άννα Μαλικιώση και οι Εκδόσεις Θεμέλιο μας έκαναν την τιμητική πρόταση να αναλάβουμε τη μετάφραση των νέων κεφαλαίων της 5ης έκδοσης της «Κριτικής ιστορίας της Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής» του Kenneth Frampton και τη συνολική επιμέλεια του τόμου, την αποδεχτήκαμε με ενθουσιασμό και άγνοια των δυσκολιών που συνεπάγεται ένα μεταφραστικό εγχείρημα τέτοιου μεγέθους. Το 1980 η 1η έκδοση της «Κριτικής ιστορίας της Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής» -στην Ευρώπη και στη Βόρεια Αμερική- είχε ευρεία αποδοχή, γεγονός που αντανακλάται αφενός στις τέσσερις εκδόσεις που ακολούθησαν (1985, 1992, 2007 και 2020), οι οποίες χαρακτηρίζονται από μικρότερου ή μεγαλύτερου βαθμού αναθεωρήσεις και προσθήκες, αφετέρου στις πολυάριθμες μεταφράσεις του εμβληματικού αυτού έργου. Τα νέα κεφάλαια της 5ης έκδοσης του 2020 περιλαμβάνουν μια κατά το δυνατόν παγκόσμια επισκόπηση της μοντέρνας αρχιτεκτονικής και πολεοδομίας, με ειδικές αναφορές στην Αφρική, στην Ασία, στη Νότια Αμερική και στην Ωκεανία, όπου η τοπική ιδιαιτερότητα εξετάζεται μέσα στο ευρύτερο πολιτικό, πολιτισμικό, οικονομικό και κοινωνικό συγκείμενο, καθώς επιδιώκεται η ανάδυση ενός λιγότερο ευρωκεντρικού λόγου για την αρχιτεκτονική και την πόλη, δίνοντας χώρο στις επιτακτικές προτεραιότητες των σύγχρονων απο-αποικιακών προσεγγίσεων.
Ο βρετανός Kenneth Frampton είναι σημαντικός ιστορικός και κριτικός της μοντέρνας αρχιτεκτονικής. Το αφήγημά του χαρακτηρίζεται από αταλάντευτη προσήλωση στον δημοκρατικό και κοινωνικό ρόλο που οφείλει να έχει ο σχεδιασμένος χώρος και στην ανάδειξη συνθηκών «αστικότητας» στη σύγχρονη πόλη. Σταχυολογεί παραδείγματα δημόσιας αρχιτεκτονικής που λειτουργούν ως «κοινωνικοί πυκνωτές», όρος της σοβιετικής πολεοδομίας του Μεσοπολέμου, ευνοώντας την ανάπτυξη συμπεριληπτικών κοινωνιών ενεργών πολιτών. Την ίδια στιγμή, εκφράζει την απαισιοδοξία του για την αρχιτεκτονική που προωθείται παγκοσμίως από την τρέχουσα πολιτική και οικονομική συγκυρία και τον νεοφιλελευθερισμό μιας ψευδεπίγραφης αντίληψης περί προόδου. Επισημαίνει τις αναπόδραστες πλέον επιπτώσεις της κλιματικής κρίσης, αναδεικνύοντας την αξία του φυσικού περιβάλλοντος, της χρήσης τοπικών υλικών και της διάσωσης παραδοσιακών κατασκευαστικών μεθόδων. Σταθερή παραμένει η πεποίθησή του ότι το μοντέρνο εγχείρημα παραμένει ζωντανό, αν και συγκροτητικά ανολοκλήρωτο, διατηρώντας επίκαιρα τα αξιακά προτάγματα και τις ηθικές επιταγές του, μέσα από μια διαρκή επικονίαση τοπικών ιδιωμάτων.
Το ενδιαφέρον του Frampton για την ελληνική μοντέρνα αρχιτεκτονική ανατοκίζεται με όχημα το εύρημα του «κριτικού τοπικισμού» στην αγγλική έκδοση του 1985, όπου γίνεται αναφορά στους Δ. Πικιώνη, Ά. Κωνσταντινίδη και Σ. & Δ. Αντωνακάκη, ενώ στον ιστορικό πρόλογο του συγγραφέα για την πρώτη ελληνική μετάφραση του 1987 σχολιάζονται εγκωμιαστικά η αθηναϊκή πολυκατοικία και κατ’ επέκταση η Αθήνα ως κατεξοχήν μοντέρνα πόλη. Στην 5η έκδοση παρουσιάζεται επιλεκτικά το έργο διακεκριμένων Ελλήνων αρχιτεκτόνων του μεσοπολεμικού και μεταπολεμικού μοντερνισμού σε ξεχωριστό κεφάλαιο.
Η επιλογή των Εκδόσεων Θεμέλιο να επανεκδώσουν το επιδραστικό έργο του Frampton δηλώνει την ανταπόκριση του ιστορικού εκδοτικού οίκου στα επιτακτικά ερωτήματα της εποχής για το μέλλον των πόλεων και της υπαίθρου, μέσω της στήριξης σημαντικών αρχιτεκτονικών εκδόσεων που απευθύνονται τόσο στην επιστημονική κοινότητα όσο και στο ευρύ κοινό, καθιστώντας την αρχιτεκτονική προνομιακό πεδίο αναπαράστασης σχέσεων εξουσίας και διεκδικήσεων.
* Η Αιμιλία Αθανασίου είναι δρ αρχιτέκτων μηχανικός και ο Σταύρος Αλιφραγκής είναι δρ αρχιτέκτων μηχανικός.
Μητσάκης και Πικιώνης*
Η μεγάλη απόσταση μεταξύ του οικουμενικού ρασιοναλισμού του Μοντέρνου Κινήματος και ενός τοπικά διαπνεόμενου λειτουργισμού, εμπνευσμένου από την παραδοσιακή αρχιτεκτονική, θα εκφραστεί στα δύο σχολεία που χτίστηκαν στη Θεσσαλονίκη μεταξύ 1933 και 1937· πρώτον στο κατεξοχήν ρασιοναλιστικό Ανώτερο Παρθεναγωγείο Θεσσαλονίκης που σχεδιάστηκε το 1933 από τον Νίκο Μητσάκη, με φέροντα οργανισμό από οπλισμένο σκυρόδεμα σε τυπικό σχεδιαστικό κάνναβο, και δεύτερον στο Πειραματικό Σχολείο του Πικιώνη που σχεδιάστηκε δύο χρόνια αργότερα.
Παρόλη την ορθολογική διάταξη του σχολείου εξίσου σε τομή και σε κάτοψη, ο Πικιώνης κατάφερε να εξασφαλίσει προαύλια/χώρους παιχνιδιού σε διαφορετικά επίπεδα, εκμεταλλευόμενος το επικλινές οικόπεδο. Ταυτόχρονα, το κτίριο αντανακλά τις κλιματικές συνθήκες και την παραδοσιακή αρχιτεκτονική της βόρειας Ελλάδας, μέσω της χρήσης ρηχών κεραμοσκεπών με φαρδύ γείσο, καθώς και λεπτοδουλεμένων ξύλινων εξωστών και κουφωμάτων που μαρτυρούν το βροχερό, ψυχρότερο κλίμα. Ανεξαρτήτως των κλιματικών συνθηκών, ο Πικιώνης θα υιοθετήσει σχεδόν το ίδιο συντακτικό και στην Αθήνα, στην οικία Ποταμιάνου στη Φιλοθέη που ολοκληρώθηκε το 1955, λίγα χρόνια μετά τη λήξη του Εμφυλίου.
Εν προκειμένω, το μοτίβο των κεραμοσκεπών και των ξύλινων εξωστών αντιπαραβάλλεται με τον υποκείμενο σκελετό από οπλισμένο σκυρόδεμα, πίσω από την τοιχοποιία από πέτρα. Κάτι από την ίδια αισθητική του ακατέργαστου χαρακτηρίζει την παιδική χαρά που ολοκληρώθηκε λίγο αργότερα στη Φιλοθέη και το ξύλινο περίπτερο που ανεγέρθηκε στον λόφο του Φιλοπάππου, μέσα στη διαμορφωμένη τοπιογραφία που δημιούργησε κάτω από την Ακρόπολη το 1957. Η καταγωγή της απτικής ποιητικής αυτών των έργων μπορεί να εντοπιστεί στο δοκίμιο του Πικιώνη «Συναισθηματική Τοπογραφία», που δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το 1935 στο περιοδικό Το 3ο Μάτι.
* Απόσπασμα από το βιβλίο «Μοντέρνα αρχιτεκτονική: Κριτική ιστορία», Εκδόσεις Θεμέλιο
