Της Άννας Φιλίνη
Ωκεανοί και έναστροι ουρανοί. Πάνω από την «Μπετόβενφριζ» του Γκούσταβ Κλιμτ, που είναι μόνιμα εγκαταστημένη στην υπόγεια κρύπτη του ιστορικού πολιτιστικού κτηρίου της «Σετσεσιόν» στη Βιέννη, βρίσκεται στο ισόγειο η μεγάλη ολόλευκη τετράγωνη αίθουσα των περιοδικών εκθέσεων. Εκεί είδα την έκθεση με θάλασσες και σύμπαντα σε πάνω από 70 χαρακτικά της Βίγια Σέλμινς, αντιπροσωπευτικά έργα της δημιουργίας της πενήντα χρόνων, ήδη από τη δεκαετία του '60. Μαυρόασπρα, δουλεμένα με εξαιρετική λεπτομέρεια σε επιφάνειες περίπου 50Χ50 εκ., δίνουν την αίσθηση του άπειρου, που απλώνεται και επαναλαμβάνεται σχεδόν ίδιο, αλλά πάντα διαφορετικό, μέσα σε εικόνες που βλέπουμε να ξετυλίγονται ατέρμονα μπρος στα μάτια, όπως όταν παρατηρούμε τη νύχτα τους έναστρους ουρανούς ή βλέπουμε στα ταξίδια τις αενάως κινούμενες θάλασσες πάνω από το πλοίο. Και είναι ακριβώς αυτή η αίσθηση των επαναλαμβανόμενων παρόμοιων αλλά πάντα διαφορετικών εικόνων - όπου διαρκώς ανακαλύπτεις στις λεπτομέρειες τις μικρές αλλά ουσιαστικά τεράστιες διαφορές τους - που σε γεμίζει καθώς περνάει η ώρα με την ικανοποίηση του εξερευνητή, του αστρονόμου ή του ωκεανογράφου.
Είναι χιλιάδες χρόνια που οι άνθρωποι παρατηρούν στον ουρανό τους πλανήτες, τις κινήσεις, τις αποστάσεις και τις μεταξύ τους σχέσεις. Ανακαλύψανε στην αρχή με κόστος την ελευθερία τους ότι η Γη γυρίζει γύρω από τον Ήλιο, φτιάξανε χάρτες με τα άστρα. Αντίστοιχα οι άνθρωποι πορευτήκαν στους ωκεανούς, ανακαλύψανε καινούργιες ηπείρους, φτιάξανε χάρτες των θαλασσών που χρησιμοποιούσαν οι ποντοπόροι. Αυτοί οι πίνακες της Σέλμινς δεν είναι όμως επιστημονικά εργαλεία όπως οι χάρτες, παρά το γεγονός ότι πλησιάζουν σε αυτά. Είναι ανθρώπινα έργα τέχνης, είναι τοπία των ωκεανών και του σύμπαντος. Νομίζω πως η Σέλμινς είναι η πρώτη που ζωγράφισε τέτοια τοπία και τα ζωγράφισε με μεγάλη επιμονή και αγάπη, γιατί προφανώς τη μάγεψαν, αφιέρωσε άπειρες ώρες για να τα απεικονίσει με τη χαρακτική της. Οι εικόνες αυτές σαγηνεύουν, ίσως επειδή η επιστήμη στρέφει όλο και περισσότερο το ενδιαφέρον να ασχοληθούμε με το σύμπαν και τα μελλοντικά ταξίδια σε γνωστούς ή ακόμη άγνωστους πλανήτες, όμως σαγηνεύουν και γιατί αποτελούν, ούτως ή άλλως, εικόνες της φύσης που πάντα δίνανε στον άνθρωπο αφορμή για αισθητική ηδονή, σκέψη, αλλά και ελπίδα για κάτι καινούργιο, καλύτερο από το περιορισμένο σήμερα.
Η τοπιογραφία έδωσε πάντοτε το καινούργιο που βλέπανε οι άνθρωποι καθώς παρατηρούσαν τη φύση. Στον 17ο και στον 18ο αιώνα έδωσε τη δυνατότητα να πάρουν μια γεύση από τόπους πολλοί που δεν θα μπορούσαν οι ίδιοι τότε να τους επισκεφθούν, να γνωρίσουν αρχαία ερείπια μέσα στα γοητευτικά φυσικά τους περιβάλλοντα στην Αίγυπτο, στην Ελλάδα, στην Ιταλία. Οι Φλαμανδοί όμως ήδη πιο πριν ζωγραφίζανε αποδίδοντας τις εναλλαγές των χρωμάτων της γης μέσα στις διαφορετικές εποχές και με τις διαφορετικές ανθρώπινες δραστηριότητες στα χωράφια ή πάνω σε παγωμένες λίμνες, όπως ο Άβερκαμπ και ο Μπρίγκελ. Οι Σκανδιναβοί δώσανε τις εναλλαγές χρωμάτων των τοπίων της Βόρειας Θάλασσας καθώς τη διασχίζανε τα καράβια. Οι ιμπρεσιονιστές δώσανε για πρώτη φορά το ίδιο το φως που λαμπυρίζει πάνω στις φυλλωσιές, τις στέγες, τα βουνά και τους βράχους της Μεσογείου και σηματοδότησαν το πνεύμα της ελευθερίας στην τέχνη αλλά και στον δημόσιο βίο. Η φύση έσπρωξε τον Τέρνερ στα όρια της αφαίρεσης ζωγραφίζοντας τα υδάτινα τοπία του Τάμεση και της Βενετίας, μέχρι που ο Ρόθκο, εντελώς πια ελεύθερος, ζωγράφισε σε μεγάλες επιφάνειες το πέρασμα από το κίτρινο στο κόκκινο, θυμίζοντας έντονα την υφή της ατμόσφαιρας στη δύση του ήλιου.
Η σύγχρονη τέχνη χρησιμοποιεί σύνθετους τρόπους για να δώσει νέες ερμηνείες στην τοπιογραφία, αξιοποιώντας συχνά τις φυσικές επιστήμες, την ιστορία, την ψυχανάλυση και νέες τεχνολογικές μεθόδους. Συχνά εντάσσει στα δρώμενα και άλλες τέχνες, κυρίως την ποίηση και τη μουσική, και ανατρέχει στη μνήμη για να δώσει προεκτάσεις στις εικόνες με νοήματα και συναισθήματα. Η τοπιογραφία από μερικούς μπορεί να θεωρείται κάτι ξεπερασμένο και μάλιστα αδιάφορο μπροστά στα κρίσιμα κοινωνικά ζητήματα που ξεσπούν, αυτή όμως είναι μια επιφανειακή και φτωχή θεώρηση της πορείας της ανθρωπότητας και της τέχνης. Η φύση γύρω σφραγίζει την ύπαρξή μας και η τοπιογραφία δονεί όταν αποδίδει τη δύναμη της φύσης, όχι όταν απλά προσπαθεί να την αντιγράψει, αλλά όταν μπορεί να ακούει τη μουσική της. Δεν ξεχνώ, όταν πρωτοείδα, παιδί ακόμα, τον Γιώργο Μαυροΐδη να ζωγραφίζει με γκρίζα, ώχρες και ανοιχτό μοβ τη χέρσα γη στα απογεύματα της Μυκόνου, ούτε αργότερα τα μαύρα και καφετιά μελάνια πάνω σε άσπρο του Παναγιώτη Τέτση που αποδίδανε τις βαθιές μεσημεριανές σκιές από τις χαράδρες και τις πεζούλες της Σίφνου. Η αναζήτηση της φύσης δεν είναι αναχωρητισμός αλλά αναζήτηση γνώσης, συναισθημάτων και ελπίδας για ελευθερία.
Η Βίγια Σέλμινς γεννήθηκε το 1938 στη Ρίγα της Λετονίας, από όπου έφυγε με την οικογένειά της μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου για τη Γερμανία και μετά για τις ΗΠΑ. Από το 1981 ζει στη Νέα Υόρκη. Μεταφράζω ένα κομμάτι των λόγων της μέσα από το εισηγητικό φυλλάδιο για την έκθεσή της στη «Σετσεσιόν» της Βιέννης, όπου μιλά για τις ξυλογραφίες της: «...όταν βλέπεις από κοντά μπορείς να δεις ότι η χάραξή μου δεν είναι τόσο μηχανική. Ελπίζω ότι αυτή η δουλειά κρατά ταυτοχρόνως μαζί σε λεπτή ισορροπία την ηρεμία και την κίνηση, την επίπεδη χροιά και το βάθος. Θα ήθελα να κρύψω πράγματα πίσω από τα φαινόμενα έτσι ώστε το έργο να μοιάζει με φωτογραφία, όταν όμως βλέπεις από κοντά γίνεται φανερό πως είναι κάτι χειροποίητο χαραγμένο στο ξύλο: είναι μια έκπληξη». Στα έργα της δεν χρησιμοποιεί σημεία φυγής, με αποτέλεσμα να μην έχει ο θεατής κάποια αίσθηση συγκεκριμένου προσανατολισμού αλλά να αποκτά μια ενιαία εικόνα του ουρανού ή της θάλασσας.
