Στο «Φιλοκτήτη» και στους άλλους μονόλογους της «Τέταρτης Διάστασης», ο Ρίτσος αποτυπώνει τη συνέχεια του ελληνικού γίγνεσθαι, όχι όμως ως εξελικτική πορεία σε ένα υποθετικό χωροχρονικό συνεχές, αλλά ως κάθετη ρηγμάτωση στις διαστρωματώσεις του όλου ιστορικού χρόνου. Γνωρίζοντας ότι η μετάβαση του ηρωϊκού ανθρώπου από τον αρραγή επικό κόσμο στο ραγισμένο τραγικό, πάντα ισούται με κατακέφαλη πτώση του σε άβυσσο. Αυτό είναι το κλειδί για να κατανοήσουμε το έργο του. Ο Φιλοκτήτης έχει βιώσει στο πετσί του αυτή την πτώση. Παρατημένος από εχθρούς και φίλους, μόνος, παντέρημος, με μόνο μέσο επιβίωσης το αλάθητο τόξο του - δώρο ακριβό φιλίας του ημίθεου Ηρακλή - στην άγρια και ακατοίκητη τότε Λήμνο, τρέφεται από πουλιά που σαϊτεύει και από το μίσος για τους Ατρείδες. Το τόξο, μόνο απομεινάρι της παλιάς του δόξας, είναι και η τιμή του. Χωρίς αυτό δεν υπάρχει, ούτε ηθικά ούτε φυσικά.
Στην «εξορία»του ο Φιλοκτήτης δέχεται την επίσκεψη δύο ανδρών. Ο πρώτος είναι ο Οδυσσέας, ο άσπονδος εχθρός του, μεταμφιεσμένος σε έμπορο. Ο δεύτερος είναι ο νεαρός Νεοπτόλεμος, γιος του Αχιλλέα. Ένας χρησμός είπε στους Έλληνες ότι «η Τροία δεν πέφτει χωρίς το τόξο του Φιλοκτήτη» και ο πανούργος Οδυσσέας έχει έρθει με σκοπό να αποσπάσει δόλια από τον γέροντα το τόξο, χρησιμοποιώντας το Νεοπτόλεμο, που έχει κατάλληλα «δασκαλέψει» για αυτό. Ο άπειρος νεαρός αντιμετωπίζει δίλημμα. Τι να πράξει; Να εκτελέσει την εντολή του Οδυσσέα ή να ακούσει τη φωνή της συνείδησής που το απαγορεύει;
Τη λύση δίνει ο Ζευς, ως θεός της πλήρους δικαιοσύνης και κριτής των πάντων. Στέλνει τον ημίθεο Ηρακλή ως αρωγό του Νεοπτόλεμου. Αλλά και το αγέρωχο φρόνημα του γέροντα κάμπτεται, καθώς δέχεται να συνοδεύσει το Νεοπτόλεμο στην Τροία χωρίς να νιώθει ταπεινωμένος...
Από τα πρόσωπα της σοφόκλειας Τραγωδίας ο Ρίτσος κρατάει μόνο τον Νεοπτόλεμο. Τα άλλα δεν του χρειάζονται για να μας πει όσα θέλει.
Στο «Φιλοκτήτη» ο Ρίτσος έχει να επιλύσει ένα επί πλέον σημαντικό πρόβλημα. Στη σοφόκλεια τραγωδία, όπως είδαμε, τη λύση δίνει ο Ζευς, ως θεός της δικαιοσύνης και κριτής των πάντων. Στη σύγχρονη εκδοχή του μύθου, ποιος θεός; Με τι να εξαργυρώσει ο ποιητής την απουσία και τη σιωπή των θεών; Τη λύση δίνει πάλι ο Διονύσιος Σολωμός. Με τρόπο αντάξιο των «Ελεύθερων πολιορκημένων», ο Ρίτσος αναγορεύει το υπερούσιο ελληνικό τοπίο σε υπέρτατη αισθητική - ηθική αξία και προάγει την ένθεη, δίκαιη ελληνική φύση σε τόπο μιας διηνεκούς, οιονεί ερωτικής, σύζευξης της Ελευθερίας με την Ανάγκη. Κατά το σολωμικό: «έστησε ο έρωτας χορό με τον ξανθόν Απρίλη... Εδώθε με τους αδελφούς, εκείθε με το Χάρο». Αυτή είναι η ιδιοφυής λύση - εκδοχή του Ρίτσου, που είναι επίσης δική μας, τη γνωρίζουμε καλά και από την όψη και από την κόψη.
Επειδή, όπως λέει ένας άλλος ήρως του Ρίτσου: «Αυτή (τη λύση) διαλέγω ο άπιστος εγώ (δε με διαλέγουν οι άλλοι), γνωρίζοντας όμως εγώ. Διαλέγω τη γνώση και την πράξη του θανάτου που τη ζωή ανεβάζει. Πάμε τώρα - όχι για την εκδίκηση, όχι για το μίσος - διόλου μίσος - μα ίσως για τη συμπλήρωση ορισμένου χρόνου, για να μείνει ελεύθερος ο χρόνος, ίσως για κάποια νίκη ανώφελη πάνω στον πρώτο μας και τελευταίο μας φόβο, ίσως για κάποιο «ναι» που φέγγει αόριστο κι αδιάβλητο πέρα από σένα και από μένα, για ν’ ανασάνει (αν γίνεται) τούτος ο τόπος. Κοίτα τι όμορφα που ξημερώνει». («Ορέστης»). Ο Ρίτσος είναι πολύ κοντά στο πνεύμα της τραγωδίας, ακόμα και όταν μοιάζει να απομακρύνεται από αυτήν.
Στην ταράτσα του θεάτρου «Βρυσάκι», κάτω από ένα μαγευτικό φεγγάρι, παρακολουθήσαμε τον Ένζο Φεζολάρι, σκηνοθετημένο από τη Σίσσυ Παπαθανασίου, κινούμενο στον χώρο του ελαχίστου να δίνει τον ρόλο του Νεοπτόλεμου εξαίσια, ομοιοπαθητικά, μόλις αγγίζοντας τα «τέλια» ενός ευαίσθητου όργανου... Και το χαρήκαμε δεόντως. Τέτοια παλλόμενα έγχορδα κείμενα και τέτοιες μουσικές παρηγοριές μας χρειάζονται, μέρες που περνάμε. Με το ωραίο πανβαλκανικό μοιρολόι της Βέφης Ρόδη, και με τα λειτουργικά κοστούμια της Ζωής Φαμέλη.
