Το 2016, 500 χρόνια από τον θάνατο του Ιερώνυμου Μπος, το 1516, ήταν η αφετηρία για σημαντικές εκθέσεις στη γενέτειρά του στην Ολλανδία αλλά και αλλού, όπου υπάρχουν έργα του. Στην Πινακοθήκη της Ακαδημίας Εικαστικών Τεχνών της Βιέννης υπήρξε μεγάλο ενδιαφέρον για το γνωστό ως Τρίπτυχο της Δευτέρας Παρουσίας της Βιέννης, που αποτελεί και το σημαντικότερο έκθεμα της Πινακοθήκης.
Στο Τρίπτυχο της Βιέννης, όπως σε όλες σχεδόν τις παραστάσεις του Μπος, οι άνθρωποι έχουν ταλαιπωρημένες φυσιογνωμίες, πρόσωπα που προξενούν λύπηση και φόβο, είτε πολύ ενδιαφέρον και γέλιο. Η μεγάλη πλειονότητα των μορφών αυτού του τρίπτυχου είναι οι διάβολοι και τα τέρατα που βγαίνουν με ζωντανά χρώματα μέσα από ένα σκοτεινό φόντο.
Με το θέμα της Δευτέρας Παρουσίας είχαν ασχοληθεί πριν από τον Μπος και άλλοι ζωγράφοι. Στο γνωστό τρίπτυχο του Ντάντσινγκ που έχει ζωγραφίσει ο Μέμλινγκ γύρω στο 1470, στο κεντρικό φύλλο της Δευτέρας Παρουσίας στέκει στη μέση ο αρχάγγελος Μιχαήλ τοποθετώντας στα δεξιά του τους αμαρτωλούς και στα αριστερά του τους υπόλοιπους. Στο αριστερό φύλλο ο Άγιος Πέτρος ωθεί τους μη αμαρτωλούς στον Παράδεισο, ενώ στο δεξιό φύλλο οι αμαρτωλοί γκρεμίζονται στα τάρταρα της Κόλασης.
Ο Μπος δεν ακολούθησε αυτό το πρότυπο του Μέμλινγκ, δεν διαχώρισε σε αμαρτωλούς και μη, θέτοντας ουσιαστικά όλους τους ανθρώπους στον πίνακά του στην ίδια μοίρα. Στο αριστερό φύλλο του Τρίπτυχου της Βιέννης, που είναι και το πιο φωτεινό, φαίνεται ο Παράδεισος με τους πρωτόπλαστους, το προπατορικό αμάρτημα και στη συνέχεια ο άγγελος που τους διώχνει. Στο πάνω μέρος του φύλλου φαίνεται να πέφτουν από τα σύννεφα οι επαναστατημένοι άγγελοι του κακού που διώχτηκαν από τον ουρανό.
Στο κεντρικό φύλλο είναι η Δευτέρα Παρουσία. Στη μέση στέκει ψηλά στον ουρανό η φιγούρα του Χριστού ανάμεσα στον Άγιο Ιωάννη και την Παναγία. Το μεγαλύτερο όμως τμήμα της Δευτέρας Παρουσίας ασχολείται με τις αμαρτίες των ανθρώπων, χωρίς να ξεχωρίζει αμαρτωλούς και μη. Στο μεγαλύτερο μέρος του πίνακα βρίσκουμε διάσπαρτες εικόνες με τα επτά θανάσιμα αμαρτήματα και πολλά άλλα, που προξενούν όλων των ειδών τις τιμωρίες και τα βασανιστήρια γεννώντας ταυτόχρονα φόβο, περιέργεια και γέλιο: Δύο ανθρωπόμορφα τέρατα ψήνουν τον τσιγκούνη μέσα σε ένα τεράστιο τηγάνι. Ο λαίμαργος αναγκάζεται να πίνει ακατάπαυστα από ένα βαρέλι, που διαρκώς γεμίζει με κάτουρα. Ο θυμός φέρνει σπαθιά που διαπερνούν το ανθρώπινο σώμα. Ο τεμπέλης φλέγεται σε αναμμένο μαγκάλι.
Το δεξιό φύλλο του Τρίπτυχου παριστάνει την Κόλαση με διαβολάκια και εωσφόρους, μέχρι που φτάνει σε φωτιές στο πάνω μέρος του πίνακα. Φαίνεται ότι ο Μπος αναπαριστά εδώ περιγραφές από το βιβλίο που κυκλοφορούσε μέσα στον Μεσαίωνα για τον ιππότη Τόντολο από την Ιρλανδία που είχε επισκεφθεί την κόλαση και επέστρεψε. Έχουν επίσης ενδιαφέρον στο δεξιό φύλλο οι εικόνες με πλοία πάνω στα μαύρα νερά της κόλασης, ενώ τιμωρημένοι αμαρτωλοί κρέμονται από τα κατάρτια τους. Προσχέδιο του Μπος με τέτοιο πλοίο φυλάσσεται στα σχετικά αρχεία της Πινακοθήκης.
Ενώ ο Μπος ήταν καταγεγραμμένος ως καλός χριστιανός, η οικονομική και κοινωνική του θέση του έδινε τη δυνατότητα να εκφράζει την κριτική του σκέψη απέναντι στους ισχυρούς και τον κλήρο. Η φαντασία του, το χιούμορ, η ονειρική καλλιτεχνική του έκφραση και η τόλμη του στην καταγραφή των φόβων και των πόθων τον κατατάσσουν στους προάγγελους του σουρεαλισμού. Περιγράφει τα ανθρώπινα πάθη και διασκεδάζει με αυτά, περισσότερο τα διακωμωδεί παρά τα καταγγέλλει. Μέσα στο Τρίπτυχο της Δευτέρας Παρουσίας ο Μπος θέτει όλους ισότιμα μπροστά στη ζωή και στον θάνατο, θεωρεί τις αδυναμίες ταυτόσημες με την ανθρώπινη φύση, και τις γεμίζει με χρώματα.
Στα τρίπτυχα του Μπος βλέπουμε να επαναλαμβάνονται αριστερά και δεξιά οι σκηνές του Παραδείσου και της Κόλασης, ενώ στο κέντρο παραμένουν οι περιγραφές της ζωής. Στα μετέπειτα έργα του γίνεται πιο γενναίος στην κριτική του, ενώ στο τέλος διαμορφώνει έναν δικό του κόσμο ηδονών και ελευθερίας. Στα τρίπτυχα που εκτίθενται στο Πράδο και έχουν γίνει αργότερα, ο κόσμος του Μπος φανερώνεται με τόλμη μέσα σε φωτεινά χρώματα. Στο τρίπτυχο γνωστό ως Το Κάρο με το Σανό, το κάρο είναι το σύμβολο των γήινων αγαθών που σύρουν προς τα δεξιά τέρατα και ζωόμορφα όντα. Πίσω ακολουθούν οι ισχυροί της γης, βασιλιάς, αυτοκράτορας, ο Πάπας και ακριβώς πλάι στο κάρο περπατούν μοναχές και παπάδες και μαζί τους άνθρωποι όλων των τάξεων που περιμένουν να αρπάξουν στην πορεία ένα κομμάτι από το σανό. Το πιο επαναστατικό έργο του Μπος είναι "Ο Κήπος των Απολαύσεων", και αυτό στο Πράδο. Εδώ ο Μπος δημιουργεί έναν ολόκληρο κόσμο, όπου οι άνθρωποι, γυναίκες και άνδρες, λευκοί και μαύροι μαζί απολαμβάνουν τρώγοντας φρούτα, πίνοντας και κάνοντας έρωτα μέσα στο φυτικό και ζωϊκό βασίλειο γεμάτο ζώα, πουλιά, λίμνες και δέντρα, αλλά και μέσα σε λεπτεπίλεπτες κατασκευές από διάφανο γυαλί, σφαίρες πορσελάνης, εύθραυστα κοχύλια. Θα έλεγε κανείς πως αυτό είναι ένα μανιφέστο του Μπος που οι επόμενες γενεές ποιητών και υπερρεαλιστών έχουν να φυλάγουν ως διαθήκη αλλά και ως μυστικό που κάθε τόσο αφουγκράζονται και ξανά ανακαλύπτουν.
