Τα τελευταία χρόνια οι συζητήσεις για την Ιστορία στη δημόσια σφαίρα έχουν πολλαπλασιαστεί. Η οικονομική κρίση έχει στρέψει εκ νέου την ελληνική κοινωνία προς το παρελθόν της για άντληση διδαγμάτων με κεντρικό ερώτημα το περίφημο «πώς φτάσαμε ως εδώ;».
Η Μεταπολίτευση και ο Εμφύλιος, έχουν αποτελέσει κατεξοχήν τόπους αυτής της αναζήτησης. Αυτή η παραδειγματική λειτουργία της Ιστορίας, παρόλο που σε κάθε περίοδο αποκτά ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, δεν είναι κάτι καινοφανές. Ας θυμηθούμε, λ.χ., πώς μετά τη δικτατορία του 1967-1974 παρατηρήθηκε στην Ελλάδα μια τάση σε ακαδημαϊκό και δημόσιο επίπεδο για αναζήτηση των αιτίων της «κακοδαιμονίας» - με σημαντικά αποτελέσματα σε επίπεδο έρευνας.
Οι κοινωνίες έχουν την τάση να ψάχνουν στο παρελθόν πρότυπα για να περιπλανηθούν σε ένα άδηλο παρόν και μέλλον. Αντί, λοιπόν, να στηλιτεύουμε, απλώς, «ανορθολογικές» ή «εργαλειακές» χρήσεις της Ιστορίας, είναι πιο χρήσιμο να αναλύσουμε πώς το παρόν αξιοποιεί το παρελθόν, αλλά και πώς το παρελθόν επανερμηνεύεται με βάση το παρόν.
Σε αυτή τη λογική κινήθηκε το πρόσφατο συνέδριο των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας με θέμα «Διαδρομές του παρελθόντος:
Ο εμφύλιος πόλεμος στη δημόσια Ιστορία και τη μνήμη». Η δεκαετία του 1940 αποτελεί ένα από τα θέματα της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας που έχουν προκαλέσει την περισσότερη συζήτηση και τις πιο έντονες τριβές: πανεπιστημιακοί, πολιτικοί, δημοσιογράφοι, καλλιτέχνες και πολλές διαφορετικές ομάδες έχουν συγκρουστεί έντονα με διάφορες αφορμές για το ζήτημα∙ διαμάχες που καταλήγουν σχεδόν πάντα, ρητά ή υπόρρητα, στο ερώτημα «ποιος φταίει για τον Εμφύλιο;» και στις ανάλογες απαντήσεις.
Η εμφάνιση της λεγόμενης «αναθεωρητικής σχολής» και η σύγκρουσή της με ομότεχνους και μη είναι το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα της προηγούμενης δεκαετίας. Ο εμφύλιος πόλεμος δεν εμφανίστηκε, ασφαλώς, στη δημόσια σφαίρα τόσο πρόσφατα. Αποτελεί ένα γεγονός που καθόρισε την πορεία της ελληνικής κοινωνίας επί δεκαετίες σφραγίζοντας, επίσης την αντίληψή της για το παρελθόν - και σε τελική ανάλυση για τον εαυτό της.
Αυτό το αποτύπωμα του εμφυλίου ήταν το αντικείμενο του συνεδρίου των ΑΣΚΙ. Το συνέδριο φιλοξένησε 25 ανακοινώσεις ερευνητών από πολλά και διαφορετικά πεδία με τη φιλοδοξία να σκιαγραφηθεί η «δεύτερη ζωή του εμφυλίου» ή καλύτερα οι πολλές ζωές του μέσα στον χρόνο αλλά και στα διαφορετικά μέσα παραγωγής ιστορικού λόγου.
Έτσι υπήρξαν συνεδρίες για τις αποτυπώσεις του εμφυλίου στις τέχνες, για τον εμφύλιο στη μεγάλη και τις μικρές οθόνες, για το ψυχικό τραύμα και τη διαχείρισή του, για τις τοπικές διαστάσεις της μνήμης της εμφυλιακής βίας, για τις επίσημες πολιτικές της μνήμης και τους ποικίλους θεσμικούς λόγους, για τη σχολική εκπαίδευση, για τόπους και κοινότητες μνήμης από το τέλος του πολέμου μέχρι σήμερα.
Πολλές ανακοινώσεις πράγματι προσέφεραν νέα εργαλεία για να σκεφτούμε τον εμφύλιο πόλεμο και τη θέση του στην ελληνική κοινωνία. Οι ομιλητές μάς έδειξαν ότι ο εμφύλιος πόλεμος ως μνήμη ήταν -και είναι σε κάποιο βαθμό- πανταχού παρών στη δημόσια σφαίρα, από τις επίσημες κρατικές πολιτικές μέχρι τις τέχνες και τα πολιτισμικά προϊόντα.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον είχε η συνεδρία «Εμφύλιος πόλεμος και ψυχικό τραύμα», στην οποία συμμετείχαν οι ψυχίατροι Χ. Καραμανωλάκη και Γρ. Μανιαδάκης και οι ιστορικοί Π. Βόγλης και Τ. Σακελλαρόπουλος, παρότι η επικοινωνία ιστοριογραφίας και ψυχανάλυσης είναι συχνά προβληματική από πολλές απόψεις.
Αντίθετα με τον κανόνα, όμως, στη συγκεκριμένη συνεδρία οι ομιλητές ανέδειξαν με μεθοδικότητα και ευαισθησία πώς ένα σημαντικό ιστορικό γεγονός επιδρά στον εσωτερικό κόσμο των ανθρώπων -στοιχείο εξίσου σημαντικό, όπως επεσήμανε ο Πολυμέρης Βόγλης, με την ανάλυση των ίδιων των γεγονότων.
Σε αυτό το συνέδριο τα ΑΣΚΙ ακολούθησαν τη λογική ενός προηγούμενου που είχαν διοργανώσει πριν από δύο χρόνια με θέμα «Δεκεμβριανά 1944. Το παρελθόν και οι χρήσεις του». Φαίνεται έτσι ότι το διακύβευμα τόσο σε ακαδημαϊκό όσο και σε δημόσιο επίπεδο είναι οι όροι με τους οποίους αξιοποιείται και μνημονεύεται το παρελθόν.
Αυτό το σκεπτικό έχει κερδίσει έδαφος τα τελευταία χρόνια σε ό,τι αφορά την επιστήμη της Ιστορίας: ταυτόχρονα με άλλες επεξεργασίες, η μελέτη των χρήσεων του παρελθόντος, των μνημονικών σπουδών και άλλων συναφών πεδίων αποτελεί συχνή επιλογή ερευνητών, νεότερων ή πιο έμπειρων. Σε αυτό το επίπεδο, μάλιστα, το αποτέλεσμα, όσον αφορά το συνέδριο, ήταν ιδιαίτερα αρμονικό, γεγονός που αναδείχθηκε λ.χ. στη συνεδρία «Ο εμφύλιος στις οθόνες», όπου ένα απολαυστικό δείγμα ego-histoire για τις περιπέτειες του βρετανικού τηλεοπτικού ντοκιμαντέρ Greece: The Hidden War (1986) από τον Γιάνη Γιανουλόπουλο πλαισιώθηκε από ανακοινώσεις για την παρουσία του εμφυλίου στον κινηματογράφο και το διαδίκτυο.
Το συνέδριο προξένησε, επίσης, και έντονο δημόσιο ενδιαφέρον, με το κοινό να γεμίζει την αίθουσα και τις δύο μέρες. Χαρακτηριστικό είναι ότι γύρω του δεν εντόπιζε κανείς μόνο ομότεχνους -όπως συχνά συμβαίνει σε τέτοιες διοργανώσεις. Το κοινό, μάλιστα, συμμετείχε στα τεκταινόμενα, ενώ μπορούσε κανείς να ακούσει και πολύ ενδιαφέρουσες συζητήσεις πριν ή μετά από τις συνεδρίες, σε μια επιτυχή λογική κατάργησης του ορίου μεταξύ ειδικού ερευνητή και ακροατών.
Εν ολίγοις επρόκειτο για μια διοργάνωση που πέτυχε τον στόχο της: φιλοξένησε ενδιαφέρουσες επιστημονικές εισηγήσεις, προκάλεσε το ενδιαφέρον του κοινού και συνέβαλε σε μια δημόσια συζήτηση που δεν προβλέπεται να παύσει σύντομα.
Μπορεί άραγε η ιστορική έρευνα, όπως είπε ο Μάνος Αυγερίδης, μέλος της οργανωτικής επιτροπής, σε συνέντευξή του στην Popaganda (βλ. http://popaganda.gr/emfilios-ifantis-aski/), να αποτελέσει ένα μέσο για «να μάθουμε να αμφισβητούμε τις βεβαιότητές μας»; Αυτό είναι ένα διαφορετικό ερώτημα κι ένας πολύ πιο δύσκολος στόχος.
Χρήστος Τριανταφύλλου, υπ. δρ. Σύγχρονης Ελληνικής Ιστορίας στο ΕΚΠΑ και συνεργάτης των ΑΣΚΙ
