Ο Ερντογάν έχει μεγάλο ταλέντο στο προεκλογικό μπαλκόνι. Ακόμη κι ο ακροατής που δεν καταλαβαίνει ούτε λέξη τουρκικά μπορεί να νιώσει ότι ο πρόεδρος της Τουρκίας, που φιλοδοξεί ανήμερα του Πάσχα να συγκεντρώσει όλες τις εξουσίες στα χέρια του, με τη βοήθεια του "evet", του "ναι" στο δημοψήφισμα, ξέρει να επικοινωνεί με τα πλήθη. Το ήξερε από πάντα, από τότε που ήταν δήμαρχος στην Κωνσταντινούπολη στη δεκαετία του 1990, από τότε που κέρδισε για πρώτη φορά τις εκλογές το 2002. Τις πλατείες τις γεμίζει και τις τελευταίες ημέρες: αυτός ψηλά στο βάθρο να φωνάζει "ένα έθνος", "μια σημαία", "μια πατρίδα", "ένα κράτος", κι από κάτω το πλήθος να τον αποθεώνει, ανεμίζοντας τις κόκκινες σημαίες με το αστέρι και την ημισέληνο. Οι τωρινές κραυγές του περί "ενότητας του λαού", ωστόσο, έχουν ένα πρόβλημα: Απέχουν πολύ από την πραγματική κατάσταση στην κοινωνία της γείτονος, καθώς η Τουρκία αυτή την περίοδο είναι πιο διχασμένη από ποτέ. Η μισή βλέπει στο πρόσωπο του Ερντογάν τον Μεγάλο Πατισάχ και η άλλη μισή τρέμει -και θυμώνει- στο ενδεχόμενο να περάσει η αλλαγή του πολιτεύματος και να γίνει ο πρόεδρος παντοδύναμος.
Η "δημοκρατική επανάσταση"
Ο διχασμός αυτός θυμίζει ένα άλλο δημοψήφισμα, επτά χρόνια πριν, με εντελώς διαφορετικό πρόσημο. Και πάλι επρόκειτο για συνταγματική αλλαγή, αλλά τότε ο έξω κόσμος μιλούσε για μια "δημοκρατική επανάσταση". Ο Ερντογάν το 2010 κατάφερε να εκμαιεύσει το "evet" από την πλειοψηφία των ψηφοφόρων, αλλά και να κερδίσει τον σεβασμό της Ευρωπαϊκής Ένωσης, στην οποία φιλοδοξούσε τότε ακόμη να ενταχθεί. Τότε, στην αρχή της δεκαετίας, η Τουρκία ήταν στα καλύτερά της. Έπειτα από οκτώ χρόνια στην πρωθυπουργία του "ισλαμοδημοκράτη", όπως αυτοαποκαλούνταν, Ερντογάν, η χώρα έμοιαζε να έχει αποχαιρετήσει οριστικά τον αυταρχισμό. Υπήρχε για πρώτη φορά κάτι που άξιζε το όνομα "ελευθερία του Τύπου", όχι απόλυτη, ούτε απρόσβλητη από το μακρύ χέρι -ενίοτε και το μαχαίρι- του "βαθέως κράτους". Υπήρχε χώρος για τους "ενοχλητικούς" διανοούμενους στα πανεπιστήμια της χώρας, που γνώριζαν μεγάλη άνθηση. Η οικονομική ανάπτυξη συνεχιζόταν, έχοντας φτάσει και στα πλατιά στρώματα των μικρομεσαίων, έχοντας δώσει μεγάλη ώθηση και -στην προ Ερντογάν αποκλεισμένη- Ανατολία.
Οι υπέρμαχοι του κοσμικού κράτους είδαν τους φόβους τους ότι το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) θα τους επιβάλει την ισλαμική του ατζέντα να μην επιβεβαιώνονται. Μπορεί το 2010 να είχαν πληθύνει οι μαντιλοφορούσες στην Πόλη και τη Σμύρνη, αλλά αυτό έγινε περισσότερο επειδή πολλές από αυτές απέκτησαν το θάρρος και πέντε λίρες στην τσέπη για να κυκλοφορήσουν και στα κέντρα των πόλεων, μακριά από τις συνοικίες τους ή τα χωριά τους, και όχι γιατί επιβλήθηκε στις "κοσμικές" να φορέσουν τη μαντίλα. Μπορεί να άνοιξαν πολλά εστιατόρια που δεν προσφέρουν αλκοόλ πέριξ του Ταξίμ της Πόλης ή του Κε της Σμύρνης, αλλά δεν επιβλήθηκε και... ποτοαπαγόρευση. Αντίθετα, στην πρώτη οκταετία του Ερντογάν η τουρκική οινοπαραγωγή -και κατανάλωση- αυξήθηκε.
Η ευφορία του 2010...
Με το δημοψήφισμα του 2010 κατοχυρώθηκαν συνταγματικά τα δικαιώματα των παιδιών, των αναπήρων, των γυναικών, ενισχύθηκαν τα δικαιώματα των εργαζομένων, θεσμοθετήθηκε η προστασία των προσωπικών δεδομένων, καταργήθηκε η ασυλία των στρατιωτικών και μεταρρυθμίστηκε η Δικαιοσύνη. Την επόμενη ημέρα μια πλατιά συμμαχία από υπέρμαχους και αντιπάλους του ΑΚΡ έσπευσε να κάνει μήνυση στους επιζήσαντες στρατηγούς του τελευταίου πραξικοπήματος το 1980. Καλλιτέχνες, διανοούμενοι, κομμουνιστές και Κούρδοι προσπάθησαν να εκμεταλλευτούν τη συνταγματική αλλαγή, ώστε να λογοδοτήσουν οι πραξικοπηματίες για τα εγκλήματά τους. Πολλοί δημοκράτες, αντίπαλοι του Ερντογάν, είδαν με ικανοποίηση να ψαλιδίζεται η δύναμη του στρατού, αλλά αντιμετώπισαν με φόβο -ο οποίος τελικά δεν επιβεβαιώθηκε τότε- τη μεταρρύθμιση στη Δικαιοσύνη.
Επιπλέον, το ΑΚΡ του Ερντογάν κατάφερε να πάρει τον φόβο από τις μειονότητες, πρώτα από τις μικρές και μετά από την πολύ μεγάλη, την κουρδική, είτε ενσωματώνοντας στους κόλπους του ένα σημαντικό μέρος των Κούρδων, είτε προσπαθώντας ουσιαστικά να κλείσει ειρήνη με το ΡΚΚ. Μπορεί να ακούγεται παράξενο, αλλά η "εποχή Ερντογάν" στα πρώτα οκτώ - δέκα χρόνια της θητείας του ήταν μια εποχή θετικών μεταρρυθμίσεων, ανάλογη με αυτή του Μεντερές στη δεκαετία του '50 και του Οζάλ στη δεκαετία του '80.
...και η αρχή της κατρακύλας το 2013
Μέχρι το 2013 αυτό το καλό κλίμα διατηρήθηκε. Η Τουρκία προχωρούσε προς ένα καλύτερο μέλλον παρά τον συντηρητικό, ισλαμικό χαρακτήρα της ηγεσίας της, η Κωνσταντινούπολη είχε αναδειχθεί σε μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα πόλη, που άφηνε πολλά λουλούδια ν’ ανθίσουν. Και μετά ήρθε το πάρκο Γκεζί ως απόδειξη της χειραφέτησης της νέας γενιάς, που τόλμησε να βγει στους δρόμους για να υπερασπιστεί τη δική της άποψη για το πώς θέλει να είναι η πόλη της. Αυτό το νέο θάρρος δεν το άντεξε ο Ερντογάν, ο οποίος ήδη είχε αρχίσει να δείχνει δείγματα... μεγαλομανίας, καθώς αφενός ήθελε να γίνει ο... σοφός ηγέτης του μουσουλμανικού κόσμου ανεβαίνοντας στο άρμα της "αραβικής άνοιξης", αφετέρου άφησε το περιβάλλον του να γίνει ευεπίφορο στη διαφθορά. Πρώτα, κατέστειλε βίαια τις ειρηνικές διαδηλώσεις για το Γκεζί. Μετά, άρχισε να βλέπει παντού εχθρούς. Εκτός Τουρκίας και εντός. Με απειλητικότερο, κατά τη γνώμη του, το κίνημα του πρώην μεγάλου του συμμάχου, του ιεροκήρυκα Γκιουλέν - τον οποίο κατηγορεί και για το αποτυχημένο πραξικόπημα του περσινού καλοκαιριού. Η γραμμή άμυνας του Ερντογάν απέναντι σ’ αυτή τη... θεομηνία των εχθρών ήταν διπλή: Από τη μία άγριες διώξεις και αυταρχισμός, από την άλλη το αυριανό δημοψήφισμα. Που πιστεύει ότι θα τον κάνει παντοδύναμο - εάν βεβαίως το κερδίσει...
