Ο πίνακας δεν είναι τίποτα παραπάνω από ένα μαύρο τετράγωνο. Πρόκειται για σκάνδαλο… Ζωγράφοι σαν τον Βελάσκεθ, με τη συγκλονιστική τεχνική, πιθανότατα θα είχαν διαμαρτυρηθεί έντονα αν μπορούσαν να δουν το προκλητικό δημιούργημα του θρασύτατου Καζιμίρ Μαλέβιτς (1879-1935). Αυτό που δεν μπορούμε βέβαια να αρνηθούμε στον Ρώσο είναι ότι πίσω από αυτό που έκανε υπήρχε μια λογική. Θεωρούσε πως ο ρόλος της ζωγραφικής δεν είναι να αναπαριστά τον φυσικό κόσμο, τα αντικείμενα, αλλά να δείχνει αυτό που ακριβώς είναι αυτή η τέχνη. Η χρήση του επιπέδου και του χρώματος. Η απόλαυση της τέχνης για την τέχνη. Το “Σημείο Μηδέν” της ζωγραφικής ήταν, κατά μία έννοια, αναγκαίο να εκφραστεί από τη μονοχρωματική (και μάλιστα μαύρη) απεικόνιση του Τίποτα. Ήταν η εποχή που η ζωγραφική θα καταργούσε τους δεσμούς της με την αναπαράσταση της πραγματικότητας.
Μάλλον δεν είναι τυχαίο που η πρώτη εκδοχή του “Μαύρου Τετραγώνου” φτιάχτηκε το 1915. Ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος είχε ξεκινήσει και η ανθρωπότητα βρισκόταν ήδη μπροστά σε ένα τεράστιο κενό. Φαινόταν πως όλες οι βεβαιότητες είχαν καταρρεύσει και τη θέση τους είχαν πάρει τα όπλα. Ο Μαλέβιτς σαν οξύ αισθητήριο όργανο πήρε ένα σφουγγάρι και καθάρισε τον μαυροπίνακα πάνω στον οποίο όλα ήταν έτοιμα να ξαναγραφτούν. Δύο χρόνια αργότερα, η Οκτωβριανή Επανάσταση θα ξεκινούσε και αυτή να γράφει κάτι το εντελώς καινούργιο.
Είναι αρκετά ελκυστικό, και τότε θα φάνταζε ακόμα περισσότερο, να θεωρηθεί πως η ζωγραφική έφτασε στο τέλος της. Στο κάτω-κάτω, τι άλλο θα μπορούσε να συμβεί; Η απουσία της αναπαράστασης είχε καταδειχτεί μια και καλή και με τον πιο εντυπωσιακό τρόπο. Φυσικά, δεν ίσχυε κάτι τέτοιο και ούτε ο Μαλέβιτς θα προχωρούσε σε μια τέτοια δήλωση. Πάνω σ' αυτό τον μαυροπίνακα που ωθεί στην επανεκκίνηση της γραφής της πραγματικότητας, τι πιο ταιριαστό από μια ηχώ των αρχών της μάθησης; “Λόλα, να ένα μήλο”, “Αυτό είναι μια μπάλα”. Φαντάζει σαν αναγκαία συνέπεια του “Μαύρου Τετραγώνου” ένα ιδιαίτερο μάθημα από τον Ρενέ Μαγκρίτ (1898-1967). Η “Προδοσία των εικόνων” είναι η εικόνα μιας ρεαλιστικότατης πίπας και από κάτω ο ζωγράφος, λίγο διδακτικά, σχεδόν δασκαλίστικα, καλλιγραφικά, πρόσθεσε την φράση “Αυτό δεν είναι μια πίπα”. Αυτό που θα ξενίσει την παιδική μας ανάμνηση είναι η προφανής αντίφαση ανάμεσα στην αίσθηση πως όντως βλέπουμε μια πίπα και της συγκεκριμένης διδαχής. Έτσι όπως είναι τα πράγματα, και η ίδια η διδαχή ακυρώνει τον εαυτό της. Αυτό δεν είναι μια διδαχή.
Ίσως θα ήταν καλύτερο να ακολουθήσουμε τον ίδιο τον Μαγκρίτ. “Η περίφημη πίπα… Με έχουν κατηγορήσει πολλοί γι΄ αυτή. Κι όμως... Μπορείτε να τη γεμίσετε με καπνό; Όχι, γιατί απλώς είναι μια εικόνα και τίποτα περισσότερο. Εάν είχα γράψει 'αυτό είναι μια πίπα' θα έλεγα ψέματα”. Η πειστικότητά του είναι εξοργιστική.
Αυτό που ίσως να κάνει την Ψυχολογία να ενδιαφερθεί για τα δύο αυτά έργα είναι η αναλογία που υποδηλώνουν για το αντικείμενό της. Αν θα το ονομάσουμε Εαυτό, Εγώ, Αυτοσυνείδηση κ.λπ. μικρή σημασία έχει, προς το παρόν τουλάχιστον. Αυτό που έχει σημασία είναι ότι μερικές φορές υποφέρει από μια βασανιστική αυτοαντίφαση.
Ο Μαγκρίτ δημιούργησε έναν κενό χώρο ανάμεσα στη βεβαιότητα μιας εικόνας που έχουμε για τον κόσμο και τη δυνατότητά μας να μιλάμε γι΄ αυτή. Η πληρότητα και ταυτότητα του αναπαριστώμενου αντικειμένου (με όλο το συναισθηματικό φορτίο του) έχουν υποστεί μια ρωγμή από την οποία χάσκει ενοχλητικό και άβολο το κενό. Πίσω από την πίπα θα φαίνεται το “Μαύρο Τετράγωνο”, σκοτεινό και δυσοίωνο. Η απουσία της αναπαράστασης. Αυτό που είναι μια καλλιτεχνική καινοτομία είναι εξαιρετικά επίπονο για το ον που αναπαριστά.
Πράγματι, ολόκληρη η συνοχή μας σαν πρόσωπα εξαρτάται από την ικανότητά μας για πλήρεις νοήματος αναπαραστάσεις των σχέσεών μας με την πραγματικότητα. Όχι ακριβώς βέβαια. Η σιγουριά που μας προσφέρει μια χρήσιμη αναπαράσταση είναι χρήσιμη μεν, έχει έναν μαγικό και υπνωτιστικό χαρακτήρα δε. Πολλές φορές μπορεί να εναποθέσουμε τις ελπίδες μας για ικανοποίηση σε μια αναπαράσταση. Η ικανοποίηση όμως φαίνεται να μην έρχεται. “Μπορείτε να τη γεμίσετε με καπνό; Όχι, γιατί απλώς είναι μια εικόνα και τίποτα περισσότερο”. Τι είναι αυτό που συντηρεί την αιχμαλωσία ενός υποκειμένου από μια επίπονη αντίληψη την οποία νιώθει εντελώς ανίκανο να αλλάξει; Εδώ, πρόκειται για τη φαντασιακή αποφυγή ενός μεγαλύτερου κακού. Αυτό είναι οι ακραίες συνέπειες της πραγματικότητας της δήλωσης “Αυτό δεν είναι μια πίπα”. Ο χάρτης που δημιουργούμε δεν είναι η πραγματικότητα. Η αλήθεια είναι ότι μπορούμε να τοποθετήσουμε ένα οποιοδήποτε αντικείμενο στη θέση της πίπας. Μπορεί τη θέση της να την πάρει ακόμα και η σιγουριά για τον ίδιο μας τον εαυτό. Αυτό δεν είμαι εγώ.
Όταν φτάσουμε στο κομβικό σημείο της εξάντλησης των διαθέσιμων αναπαραστάσεων της ζωής μας, θα βρισκόμαστε σε ένα σημείο ασταθούς ισορροπίας που θα οδηγεί στην επανεφεύρεση του εαυτού. Ή θα αναλάβουμε το έργο της άπειρης αναδρομής των συμβόλων της πραγματικότητάς μας ή θα μείνουμε να κοιτάμε το απόλυτο κενό. Για την ακρίβεια, η μία δυνατότητα δεν θα μπορούσε να υπάρξει χωρίς την άλλη. Από μια πανουργία της προσωπικής μας ιστορίας είμαστε καταδικασμένοι να δημιουργούμε και να καταστρέφουμε εαυτούς. Μπροστά στη νοσταλγία μας για σαφήνεια, συναντούμε την πεισματική άρνηση του κόσμου να μας την προσφέρει (Αλμπέρ Καμί). Τίποτα δεν είναι σίγουρο. Κατά μια έννοια, “Όλα επιτρέπονται”. Μια φαινομενικά καθησυχαστική δήλωση πίσω από την οποία κρύβεται το τεράστιο βάρος της δημιουργικότητας.
Θοδωρής Δρούλιας, ψυχολόγος. Σπούδασε στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και έχει εργαστεί για πολλά χρόνια σε κοινωνικές δομές για ψυχικά πάσχοντες. Είναι εκπαιδευόμενος στο ΑΚΜΑ, στη συστημική και oικογενειακή θεραπεία και εργάζεται ιδιωτικά
