Δεν μπορώ να ισχυριστώ πως με συνέδεαν με τη Μάρη Θεοδοσοπούλου δεσμοί φιλίας. Θα έλεγα πως υπήρχε μεταξύ μας μια διαρκής και κάθε τόσο ανανεούμενη οικειότητα, που πήγαζε από τα κοινά ενδιαφέροντά μας για τη νεοελληνική λογοτεχνία. Τώρα που το καλοσκέφτομαι, είναι ζήτημα αν είχα συναναστραφεί τη Μάρη περισσότερο από πέντε φορές σε όλο το χρονικό διάστημα της γνωριμίας μας, που χρονολογείται από τα μέσα της δεκαετίας του ’80. Εκείνα τα χρόνια εμφανιζόταν πιο συχνά απ’ ό,τι αργότερα και την έβλεπα σε διάφορες δημόσιες εκδηλώσεις - παρουσιάσεις βιβλίων, συνεντεύξεις, εγκαίνια εκθέσεων. Κατά την τελευταία δεκαετία, ανταλλάξαμε σπασμωδικές επιστολές, διάφορα άλλα τεκμήρια και είχαμε πολύωρες τηλεφωνικές επικοινωνίες, που κατέληγαν πάντα με την αμοιβαία υπόσχεση για μια νέα προσωπική συνάντησή μας που δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ.
Τώρα που έφυγε σαν σκιά από κοντά μας, διαπιστώνω πως, παρά το ελάχιστο μερίδιο κοινού βίου που μοιράστηκα μαζί της, επρόκειτο για μια παρουσία που κατείχε ιδιαίτερη θέση όχι μόνον στη δική μου ζωή αλλά και στη ζωή πολλών άλλων· εννοώ αυτούς που παλεύουν με τη γραφή και την ανάγνωση. Παρακολουθούσαμε πάντα με ενδιαφέρον τα κείμενά της, τα συζητούσαμε, τα σχολιάζαμε - όχι κατ’ ανάγκη πάντοτε θετικά. Συχνά μπορεί να είχαμε ενστάσεις ή αντιρρήσεις, αλλά τα γραπτά της δεν σε άφηναν ποτέ αδιάφορο. Η κριτική ματιά της στηριζόταν σε εκπληκτική ευρυμάθεια και πολυγνωσία για πρόσωπα και πράγματα νεοελληνικής λογοτεχνίας του 19ου και του 20ου αιώνα. Και ίσως αυτές οι σε βάθος γνώσεις της αποτελούσαν ταυτόχρονα και την αχίλλειο πτέρνα της. Σε κάθε κριτική της παρέθετε τα πάσης φύσεως συμφραζόμενα, την τυχόν υπάρχουσα προϊστορία του θέματος, τις απαραίτητες βιβλιογραφικές παραπομπές, αναμειγνύοντας χρονολογίες και τίτλους συναφών εργασιών, παραλληλισμούς και αντιθέσεις, σε σημείο που ο αναγνώστης έχανε κάποτε τον μίτο των συλλογισμών της.
Ήταν μια περίπτωση «καθαρόαιμου» κριτικού, με ιδιαίτερη κλίση προς τα έργα και τα πρόσωπα της σύγχρονης και παλιότερης λογοτεχνίας μας. Όσο γνωρίζω, η ίδια ουδέποτε εμφανίστηκε σε ακροατήριο για να παρουσιάσει κάποια καινούργια έκδοση, ουδέποτε έδωσε ομιλία ή διάλεξη για τα θέματα που την απασχολούσαν. Απομακρύνθηκε σταδιακά από την πνευματική αγορά, για να περιοριστεί στα εβδομαδιαία κείμενά της, μέσα από τα οποία ζούσε και ανέπνεε. Γνωρίζω ότι πολλοί συγγραφείς, κριτικοί και εκδότες αγόραζαν την εφημερίδα “Εποχή” μόνο και μόνο για να παρακολουθούν τις κριτικές της, γεγονός που της είχα κατ’ επανάληψη τονίσει στις επικοινωνίες μας. Παρά ταύτα, η ίδια αισθανόταν μια αδικαιολόγητη ανασφάλεια, υποτιμώντας συχνά τα γραπτά της.
Πριν από έναν χρόνο δημοσίευσε σε τέσσερις συνεχόμενες Κυριακές στην “Εποχή” μια σειρά παρατηρήσεων και σχολίων γύρω από καβαφικά θέματα. Λεπτοδουλεμένα κείμενα, με διεισδυτικές σκέψεις και με τις προσφιλείς της διασυνδέσεις και παραπομπές. Συζητήσαμε τηλεφωνικά όλα όσα έθιγε σ’ αυτά τα κείμενα και την παρότρυνα να επιδιώξει την πιθανή έκδοσή τους σε βιβλίο, δηλώνοντας ταυτόχρονα πως θα μπορούσα να αναλάβω τον ρόλο του μεσολαβητή. Για άλλη μια φορά αντέταξε στην πρότασή μου την αδιαφορία που επιδείκνυαν (κατά τη γνώμη της) όλοι οι εκδότες. Εξίσου αρνητική και απορριπτική στάθηκε και σε μια αξιοπρεπή εργασία που της προσφέρθηκε τον τελευταίο δύσκολο χρόνο της ζωής της, με το ασαφές επιχείρημα ότι πιθανώς δεν θα μπορούσε να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις, παρά το γεγονός ότι επρόκειτο για εργασία που είχε άμεση σχέση με τις απεριόριστες γνώσεις της γύρω από τη λογοτεχνία.
Η Μάρη ευτύχησε να έχει στη διάθεσή της μια ολόκληρη σελίδα (κάποτε και μέρος της δεύτερης) για να αναπτύσσει τις γνώμες και τις κρίσεις της, σε μια περίοδο που όλα τα έντυπα απαιτούν περιορισμένη έκταση για τις κριτικές βιβλίου. Και όμως, θεωρούσε πως έγραφε περίπου εν κενώ, χωρίς ανταπόκριση από την πλευρά των αναγνωστών της, παρά τις επανειλημμένες διαβεβαιώσεις μας περί του αντιθέτου. Αυτή η επίμονη αντίθεσή της προς τα πραγματικά γεγονότα πιθανώς να περιείχε σπέρματα αυτοκαταστροφής.
Έφυγε από τη ζωή σαν αερικό, χωρίς να το πάρει κανείς είδηση. Ο καθυστερημένα αναγγελθείς θάνατός της και οι ακριβείς συνθήκες του τέλους της θα πρέπει να ανακοινωθούν. Και όσοι είχαν στενότερη σχέση μαζί της, ας φροντίσουν για τα χαρτιά και το αρχειακό υλικό που προφανώς διέθετε. Πέρα από τις δημόσιες, ευσυγκίνητες δηλώσεις των κυβερνητικών παραγόντων, θα ήταν ευχής έργο να τιμηθεί και εμπράκτως η μνήμη της.
* Ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος είναι ποιητής και βιβλιογράφος
