Πριν από λίγες μέρες ο φωτορεπόρτερ Μοτάζ Αζαΐζα ανακοίνωσε μέσω των λογαριασμών του στα social media ότι, έπειτα από 108 μέρες πολέμου, έφυγε από τη Γάζα και βρίσκεται πλέον στην Ντόχα. Ο 24χρονος Παλαιστίνιος είχε 25.000 ακολούθους στο Instagram στις αρχές Οκτωβρίου, ποστάροντας συνήθως ενσταντανέ από την καθημερινή ζωή στη Γάζα αλλά και ειδήσεις από τη διαρκή ένταση ανάμεσα στον θύλακα και στο Ισραήλ. Σήμερα 18,5 εκατομμύρια άνθρωποι παρακολουθούν τις αναρτήσεις του στη συγκεκριμένη πλατφόρμα, περισσότεροι από εκείνους που ακολουθούν τον Τζο Μπάιντεν, ενώ αντίστοιχο είναι το κοινό του και στα άλλα social media.
O Μ. Αζαΐζα εμφανίζεται συχνά ο ίδιος στα μικρά βίντεο που ανεβάζει φορώντας το χαρακτηριστικό μπλε γιλέκο με την ένδειξη PRESS (Τύπος), κράνος και τη φωτογραφική του μηχανή στο χέρι. Περπατάει ανάμεσα στα ερείπια, μπαίνει στα νοσοκομεία, φωτογραφίζει ασταμάτητα νεκρούς, τραυματίες, βομβαρδισμούς και τους εκτοπισμένους Παλαιστίνιους να φεύγουν με κάθε τρόπο από τα σπίτια τους. Το υλικό του είναι αμοντάριστο και εξίσου σκληρό με τον πόλεμο που καταγράφει. Και τον καταγράφει από τη μία πλευρά, την πιο δύσκολη, εκείνη των κατοίκων της Γάζας. Το περιεχόμενο που παράγει έχει χρησιμοποιηθεί και από τον UNWRA, τον Οργανισμό Βοήθειας των Ηνωμένων Εθνών για τους Παλαιστίνιους Πρόσφυγες.
Ο Μ. Αζαΐζα ονειρευόταν να ταξιδέψει στον κόσμο και να φωτογραφίζει για το περιοδικό National Geographic. Τελικά έγινε διάσημος χωρίς να φύγει ποτέ από την πατρίδα του. Μία από τις φωτογραφίες του, η εικόνα ενός μικρού κοριτσιού που ήταν παγιδευμένο στα ερείπια ενός σπιτιού στον προσφυγικό καταυλισμό Αλ Νουσεϊράτ ύστερα από ισραηλινό βομβαρδισμό στις 31 Οκτωβρίου, επιλέχθηκε από το περιοδικό Time ως μία από τις κορυφαίες του 2023. «Βγαίνω κάθε μέρα και φωτογραφίζω, αλλά δεν θέλω να μιλάω καθόλου γι’ αυτά που βλέπω. Τραβάω φωτογραφίες και βίντεο με το κινητό μου, τα ανεβάζω στα social media και δεν τα ξανακοιτάω ποτέ. Δεν είναι κάτι ανθρώπινο» είπε ο ίδιος στο Time.
Η είσοδος δημοσιογράφων στη Γάζα απαγορεύεται. Και όσοι βρίσκονται ήδη στον θύλακα αποδεκατίζονται σταθερά. Μέχρι τα μέσα Ιανουαρίου είχαν σκοτωθεί τουλάχιστον 75, αν και υπάρχει περίπτωση ο αριθμός να υπερβαίνει τους 100. Ο επικεφαλής του γραφείου του Al Jazeera στη Γάζα Βαέλ Νταχντού έφυγε επίσης για το Κατάρ έπειτα από τραυματισμό του σε επίθεση με ισραηλινά drones. Ο συνάδελφός του, οπερατέρ του Al Jazeera, Σαμέρ Αμπού Ντακά σκοτώθηκε στην ίδια επίθεση. Ο 27χρονος γιος του Β. Νταχντού Χαμζά, επίσης δημοσιογράφος, είχε σκοτωθεί μία εβδομάδα νωρίτερα στη Νότια Γάζα μαζί με άλλους δημοσιογράφους. Τον Οκτώβριο είχαν σκοτωθεί σε βομβαρδισμό η σύζυγος και η κόρη του Β. Νταχντού, όπως και ένα από τα εγγόνια του. Στην Ντόχα, ο Β. Νταχντού συνάντησε τον Μ. Αζαΐζα και ανέβασαν την κοινή τους φωτογραφία στο Instagram. «Ξανά μαζί» έγραψαν στη λεζάντα. Η φωτογραφία είχε εκατομμύρια αντιδράσεις και σχόλια.
Ενα παράθυρο σε μια απέραντη φυλακή
Η Νουρ Χαραζίν είναι 35 ετών και πριν από τον πόλεμο εργαζόταν στη Γάζα ως ανταποκρίτρια του κινεζικού δικτύου CGTN. Σήμερα μεταδίδει μέσω των social media ειδήσεις και εικόνες από τον πόλεμο. Η Μπιζάν Οουντά είναι 25 ετών και πρέσβειρα Καλής Θέλησης της Ε.Ε. και μέλος της Γυναικείας Νεανικής Καινοτομίας για το Φύλο του ΟΗΕ. Πριν από τον πόλεμο είχε το δικό της κανάλι στο YouTube, μέσα από το οποίο έδειχνε στον κόσμο τα ιστορικά σημεία της πόλης της. Σήμερα γυρίζει στη Γάζα και κάνει ρεπορτάζ για την καταστροφή ανοίγοντάς τα με τη χαρακτηριστική φράση «Είμαι η Μπιζάν και είμαι ακόμη ζωντανή».
Οι δύο γυναίκες, μαζί με πολλούς άλλους ανθρώπους στη Γάζα, μετέτρεψαν τους προσωπικούς τους λογαριασμούς στα social media σε ένα «παράθυρο» από το οποίο ο έξω κόσμος μπορεί να δει τι συμβαίνει στον αποκλεισμένο θύλακα. Η Πλέστια Αλακάντ, ο Μοχάμεντ Αμπορτζέλα, η Χιντ Κουντάρι, ο Αλί Τζανταλάχ, όλοι τους «κέρδισαν» εκατοντάδες χιλιάδες ακολούθους από τις πρώτες μέρες του πολέμου, μετατρέποντας το Instagram, από ένα «ελαφρύ» μέσον που ήταν, ιδανικό για τη δημοσίευση ανώδυνων προσωπικών στιγμών, σε μια πλατφόρμα ρεπορτάζ για τη Γάζα. Η μεταμόρφωση του μέσου ήταν εκπληκτική: Μαζί με τις φωτογραφίες διακοπών και την προώθηση προϊόντων από διάφορους influencers, εμφανίζονται οι σκληρές, συχνά «κρυμμένες» πίσω από τις σχετικές προειδοποιήσεις εικόνες του ανθρώπινου σφαγείου στο οποίο έχει μετατραπεί ο θύλακας.
Μολονότι το Instagram αλλά και το facebook ανήκουν στη Meta, που προσπαθεί να απομακρυνθεί από τις ειδήσεις καθώς έχει κατηγορηθεί στις προηγούμενες προεδρικές εκλογές των ΗΠΑ -και όχι μόνο- για επηρεασμό της κοινής γνώμης, η ραγδαία γιγάντωση αυτών των λογαριασμών δεν δείχνει να ενοχλεί την εταιρεία. Η Meta έχει κανόνες εναντίον της δημοσίευσης «σκληρού περιεχομένου», αλλά εξαιρεί από αυτούς τις αναρτήσεις που «έχουν ειδησεογραφικό ενδιαφέρον ή ενδιαφέρουν το ευρύ κοινό».
Το Instagram, όπως και άλλες πλατφόρμες, έχει κατηγορηθεί παρ’ όλα αυτά ότι λογοκρίνει ή «θάβει» αναρτήσεις που έχουν περιεχόμενο υπέρ της Παλαιστίνης. Η Meta επιβεβαίωσε τον Οκτώβριο ότι πράγματι κάποιες αναρτήσεις τέτοιου περιεχομένου «περιορίστηκαν», αλλά είπε ότι το πρόβλημα οφειλόταν σε λάθος του συστήματος, δεν ήταν εσκεμμένο, δεν ήταν στοχευμένο και διορθώθηκε.
Η εταιρεία, για του λόγου το αληθές, συνεργάστηκε με τον λογαριασμό «Eye on Palestine» όταν διαπιστώθηκε ότι έγιναν προσπάθειες να χακαριστεί. Το «Eye on Palestine» είχε ήδη 3,5 εκατομμύρια ακολούθους πριν από τον πόλεμο και όταν επανήλθε, έπειτα από αρκετές μέρες που έμεινε κλειστό, εκτοξεύθηκε στα 7 εκατομμύρια.
Ο Αχμέντ Χατζάζι πριν από τον πόλεμο είχε ένα κανάλι στο Instagram με περίπου 1 εκατομμύριο ακολούθους, στο οποίο ασχολούνταν με κοινωνικά θέματα και με την καθημερινή ζωή στη Γάζα. «Ο ρόλος μας άλλαξε» είπε. «Τώρα πρέπει να επικοινωνήσουμε στον έξω κόσμο αυτά που μας κάνει ο ισραηλινός στρατός». Ο λογαριασμός του Αχμ. Χατζάζι στο Instagram έπεσε δύο φορές αφότου ξεκίνησε να καταγράφει την αγριότητα του πολέμου. Ο ίδιος έχει καταγγείλει ότι ο αλγόριθμος εμποδίζει τους ακολούθους να βλέπουν τις αναρτήσεις του, ενώ κάποιες από τις φωτογραφίες του είναι εντελώς «αόρατες». Η Meta απάντησε ότι «προσέχει πολύ ώστε να μην περνάει στις πλατφόρμες της περιεχόμενο που προωθεί ή διαφημίζει τη Χαμάς». Ο Αχμ. Χατζάζι, παρ’ όλα αυτά, πιστεύει ότι πολλοί λογαριασμοί περιορίζονται ώστε να μην βλέπει ο έξω κόσμος την αγριότητα του Ισραήλ.
Ο Μαχμούντ Ζουαϊτέρ ήταν γνωστός στη Γάζα πριν από τον πόλεμο ως «υπουργός Ευτυχίας» στους περισσότερους από 600.000 ανθρώπους που τον ακολουθούσαν στο Instagram. Οι αναρτήσεις του ήταν σατιρικές και είχαν ως στόχο να κάνουν τους ανθρώπους να «χαμογελούν και να γελάνε». «Τώρα ο ρόλος μας είναι να μεταφέρουμε την αλήθεια για όσα συμβαίνουν» έχει πει. «Τουλάχιστον τα αραβικά ΜΜΕ παίρνουν τα βίντεό μας και τα παίζουν». Ο Μ. Ζουαϊτέρ, οι ακόλουθοι του οποίου έχουν αυξηθεί κατά εκατοντάδες χιλιάδες από τον περασμένο Οκτώβριο, είχε πει στο Al Jazzera ότι «το περιεχόμενο των βίντεο πρέπει να κυκλοφορήσει σε όλον τον κόσμο, όχι μόνο στις αραβικές χώρες»: «Κάποιοι πρέπει να μεταφράζουν αυτά που λέμε», επειδή «πολλοί από τους Παλαιστίνιους που ανεβάζουν φωτογραφίες και βίντεο στο Instagram δεν ξέρουν καλά αγγλικά».
Ο 37χρονος κωμικός σταμάτησε να βλέπει την αστεία πλευρά της ζωής μετά την έναρξη του πολέμου. «Έκλαιγα όταν έβλεπα τους ανθρώπους να φεύγουν από τον Βορρά της Γάζας προς τον Νότο χωρίς τίποτε, μόνοι τους, με τα πόδια. Ο εκτοπισμός είναι η ιστορία του λαού μας» έχει πει αναφερόμενος στη Νάκμπα, τον μαζικό εκτοπισμό των Παλαιστινίων το 1948. Όταν ανέβασε τα βίντεο από τις αναγκαστικές μετακινήσεις, αρκετοί από τους ακολούθους του του έγραψαν μηνύματα και σχόλια ζητώντας του να είναι πιο «αισιόδοξος». «Δεν θα κρύψω τα αισθήματά μου. Τι αισιοδοξία να δεις σ’ αυτό;» απάντησε.
Fake news εναντίον πραγματικότητας
Η Γάζα είναι η πρώτη περίπτωση στην παγκόσμια Ιστορία κατά την οποία εξαρτόμαστε σχεδόν αποκλειστικά από το Instagram για να μάθουμε τι πραγματικά συμβαίνει εκεί
Η προτίμηση όλων αυτών των ανθρώπων στο Instagram, το θεωρητικά πλέον ακατάλληλο μέσο για κάτι τέτοιο, οφείλεται σε μεγάλο βαθμό και στην απαξίωση του Χ, πρώην Twitter, το οποίο κατηγορήθηκε για διασπορά ψευδών ειδήσεων σχετικά με τη συγκεκριμένη σύγκρουση. Το Telegram, το οποίο είναι επίσης δημοφιλές στη Μέση Ανατολή, δεν προτιμάται λόγω της χαμηλής διείσδυσής του στις ΗΠΑ.
Οι λογαριασμοί των Παλαιστίνιων «influencers» που παραμένουν στη Γάζα είναι η βασική πηγή πληροφοριών όχι μόνο για το κοινό αλλά και για τους ξένους δημοσιογράφους που καλύπτουν τη σύγκρουση. Οι προκλήσεις για τον Τύπο στη Γάζα είναι τεράστιες και, σύμφωνα με τους διεθνείς οργανισμούς που καταγράφουν την ελευθερία του Τύπου, «οι δυσκολίες και τα εμπόδια για την καταγραφή της πραγματικότητας ξεπερνούν κάθε προηγούμενο».
Πέρα από τον φυσικό κίνδυνο που διατρέχουν, οι ξένοι δημοσιογράφοι δεν έχουν πρόσβαση στον θύλακα και οι περισσότεροι μεταδίδουν από το Ισραήλ. Παρά τις επανειλημμένες προσπάθειες και τα συλλογικά αιτήματα ξένων δημοσιογράφων να τους επιτραπεί η είσοδος στη Γάζα, το Ισραήλ όσο και η Αίγυπτος, που ελέγχουν τα δύο βασικά περάσματα στον θύλακα, το έχουν αρνηθεί κατηγορηματικά, με τη δικαιολογία ότι «δεν μπορούν να εγγυηθούν την ασφάλειά τους». Κι αυτό οδηγεί σε συσκότιση αναφορικά με τα όσα συμβαίνουν εκεί. Αν δεν ζούσαμε στην εποχή των κινητών τηλεφώνων και του Ίντερνετ, η αλήθεια είναι ότι δεν θα είχαμε ιδέα τι συμβαίνει στη Λωρίδα της Γάζας.
Από την αρχή του πολέμου το Ισραήλ προσπάθησε να αποκόψει με κάθε τρόπο τη Γάζα από τον έξω κόσμο «ρίχνοντας» σε κάποιες περιπτώσεις το Ίντερνετ. Αυτό δεν είναι το μόνο πρόβλημα όμως για όσους θέλουν να πουν την αλήθεια. Και μέσα στη Λωρίδα η Χαμάς έχει προσπαθήσει σε αρκετές περιπτώσεις είτε να φιμώσει είτε να τρομοκρατήσει τους δημοσιογράφους. Και βέβαια, όταν τα γεγονότα και το υλικό δεν μπορούν να επιβεβαιωθούν από ανεξάρτητες πηγές, ελλοχεύει πάντα ο κίνδυνος της παραπληροφόρησης. Συχνά κυκλοφορούν εικόνες και βίντεο που είναι είτε παλιότερα είτε ακόμη και προϊόντα Τεχνητής Νοημοσύνης και εμφανίζονται ως αυθεντικά. Οι περισσότεροι από τους παλαιστινιακούς λογαριασμούς στο Instagram έχουν επιβεβαιωθεί από τη Meta και έχουν πάρει την «μπλε κουκίδα», που σημαίνει ότι ο ιδιοκτήτης τους είναι υπαρκτό πρόσωπο και το περιεχόμενο που ανεβάζει μπορεί ανά πάσα στιγμή να επιβεβαιωθεί ως αυθεντικό ή να απορριφθεί ως ψευδές.
Οσο ο πόλεμος συνεχίζεται και οι επιθέσεις του Ισραήλ συνεχίζουν να σκοτώνουν αμάχους (πάνω από 26.000 νεκροί ως τώρα), οι αναμφίβολα γενναίοι άνθρωποι που παρέμειναν εκεί για να δείξουν στον έξω κόσμο όσα συμβαίνουν αρχίζουν και οι ίδιοι να φοβούνται για τις ζωές τους. Η Μπιζάν έγραψε σε πρόσφατη ανάρτηση ότι «το μόνο που θέλω πλέον είναι να μείνω ζωντανή», ο Αζαΐζα έφυγε, όπως και ο Νταχντού. Ο Καναδός πολίτης, μηχανικός στο επάγγελμα, που επίσης τεκμηρίωνε τον πόλεμο από τη Γάζα Μανσούρ Σουμάν αγνοείται τις τελευταίες μέρες και κάθε φορά που το Ίντερνετ πέφτει ή κάποιος από τους εναπομείναντες δεν εμφανίζεται στα social media για μέρες ή και ώρες, η ανησυχία για τη ζωή του/της κορυφώνεται.
Τα social media έχουν παίξει πολύ σημαντικό ρόλο και στον πόλεμο στην Ουκρανία, όπου επίσης χρησιμοποιήθηκαν ποικιλοτρόπως είτε για να πουν την αλήθεια είτε για να την παραποιήσουν. Η Γάζα όμως είναι η πρώτη περίπτωση στην παγκόσμια Ιστορία κατά την οποία εξαρτόμαστε αποκλειστικά από το Instagram για να δούμε τι συμβαίνει σε ένα μέτωπο.
Ο Μοτάζ, η Μπιζάν, η Νουρ, ο Μαχμούντ, ο Αχμέντ και όλοι οι αυτοσχέδιοι πολεμικοί ανταποκριτές της Γάζας γράφουν Ιστορία με πολλούς τρόπους. Και πιθανώς δεν αλλάζουν μόνο τον τρόπο που βλέπουμε τον συγκεκριμένο πόλεμο αλλά και τον ρόλο που τα social media θα παίζουν εφεξής στη ζωή μας.
