Το «Έγκλημα και Τιμωρία» του Ντοστογιέφσκι δεν χρειάζεται ιδιαίτερες συστάσεις στο ελληνικό κοινό. Πολυμεταφρασμένο από σπουδαίους Έλληνες λογοτέχνες, ανάμεσα στους οποίους ο Παπαδιαμάντης, αποτέλεσε σε κρίσιμα χρόνια ένα ζωντανό κομμάτι της παρηγορητικής παιδείας μας. Ο Ντοστογιέφσκι μας μιλάει για την ανθρώπινη και για τη θεϊκή δικαιοσύνη, όπως ο Παπαδιαμάντης (πρβ. Ρασκόλνικοφ - φόνισσα), και για την ευθύνη καθενός από εμάς που υποκύπτει στον πειρασμό να αναλάβει την ελευθερία των άλλων, δοκιμάζοντας να αναμετρηθεί προσωπικά με το «κακό». Το μυθιστορηματικό του σύμπαν συνδέεται -γράφει ο Γάλλος Ζορζ Ντιβά- με την «αγορά των ιδεών» του 19ου αιώνα: «Ο πολίτης πρέπει να διαλέξει, να προσχωρήσει σε μια ιδεολογία, δηλαδή να χωριστεί από το πραγματικό, να αποκοπεί από την ολική ύπαρξη για να γίνει σημαιοφόρος μιας ιδέας. Αλλιώς, ας χωθεί σαν το ποντίκι μέσα στο “υπόγειό” του» (σ.σ.: όπως ο ανώνυμος ήρως της νουβέλας «Το υπόγειο»).
Το έργο του Ντοστογιέφσκι, λέει από την πλευρά του ο Ρώσος Ισάια Μπερλίν, «ανήκει στον κόσμο αυτών που έχουν μόνο μια “μεγάλη ιδέα οργάνωσης του όλου”, συνδεδεμένη με την αιώνια πάλη των ιδεών, οι οποίες έγιναν “πεποιθήσεις” και οδηγήθηκαν στην υπαρξιακή άβυσσο». Ο Ρασκόλνικοφ του “Εγκλήματος”, συμπληρώνω, είναι ένα χαρακτηριστικό δείγμα του ανθρωπολογικού αυτού τύπου: εγκολπώνεται τη νιτσεϊκή ιδέα του υπερανθρώπου, για να γνωρίσει τη συντριβή πριν από τη «φώτισή» του.
«Ανάμεσα, όμως, στη “φώτιση” και στην ανεξαγόραστη έριδα των “πεπεισμένων” (σ.σ.: απελπισμένων) ανθρώπων», συνεχίζει ο Μπερλίν, «πώς γίνεται η επικοινωνία στον κόσμο του; Ο Ντοστογιέφσκι είχε βρει μια λύση, διακρίνοντας τις “αφηρημένες” από τις “πραγματικές” ιδέες. Στα 1878 απευθύνει ένα γράμμα σε τρεις φοιτητές που τον είχαν ρωτήσει: “Πώς μπορεί, εμείς που προσπαθούμε να είμαστε η πρωτοπορία της επανάστασης, να έχουμε την εκτίμηση του κόσμου;”».
«Ρωτάτε κατά πόσον είσαστε εσείς υπεύθυνοι ως φοιτητές; Ιδού η απάντησή μου: Κατά τη γνώμη μου δεν είσαστε καθόλου υπεύθυνοι. Ανήκετε σε αυτήν την κοινωνία που τώρα προδίνετε και που είναι ολόκληρη ένα ψέμα. Με το να την απορρίπτετε, όμως, δεν πηγαίνετε στον κόσμο αλλά σε κάποιον “ευρωπαϊσμό”, στο εξωτικό βασίλειο ενός αφηρημένου ανθρωπισμού που δεν υπήρξε ποτέ. Κοβόσαστε απ’ τον κόσμο, τον περιφρονείτε, δεν ξέρετε να τον αναγνωρίσετε. Και όμως, σε αυτόν τον κόσμο βρίσκεται όλη μας η σωτηρία...».
Στο Θέατρο Πορεία παρακολουθήσαμε την παράσταση του έργου του Ντοστογιέφσκι «Έγκλημα και τιμωρία», σε θεατρική μεταφορά του Θανάση Τριαρίδη, επεξεργασία κειμένου-δραματουργία Έρι Κύργια και Δημήτρης Τάρλοου, σε σκηνοθεσία του ίδιου (επιμέλεια κίνησης Κορίνα Κόκκαλη).
Αρχίζοντας από τη μεταφορά, επεξεργασία κειμένου-δραματουργία, δεν έχω παρά να πω ότι επιτελεί ένα έργο ζωντανό, ολοκληρωμένο, που ανασταίνει εμπρός μας έναν θαυμαστό κόσμο, θαμμένο μέσα στον ορυμαγδό των αρμάτων και στην ελεεινή φλυαρία των ποικίλων αποστόλων της παρακμής (διατηρώ μια επιφύλαξη για την εμφάνιση του Ντοστογιέφσκι ως ρόλου στη σκηνή).
Η σκηνοθεσία του Δημήτρη Τάρλοου ακολουθεί πιστά τη μεγάλη οδό που ανοίγει το μεγάλο κείμενο. Με ρυθμούς ανθρώπινης ανάσας, σε ύφος ανθρώπινης κωμωδίας, με το μεγαλείο και την αθλιότητα του ανθρώπου, με ανθρώπινους «τύπους» δουλεμένους σαν με το καλέμι του γλύπτη και με ένα επιτελείο λαμπρών ηθοποιών, διδαγμένων σωστά.
Ο Προμηθέας Αλειφερόπουλος δένει άριστα σε ένα πρόσωπο τις δύο βασανισμένες όψεις του Ρασκόλνικοφ, τον φονιά και το θύμα. Η νεαρή Μαριάννα Πουρέγκα πλάθει από ουρανό και χώμα μια «πήλινη» Εύα-Σόνια. Ο Κώστας Φιλίππογλου φωτίζει ιδανικά την αθέατη πλευρά του ανακριτή Πορφύρη. Η Στέλλα Βογιατζάκη (Ντούνια) και ο Δημήτρης Μπίτος (Σβιντριγκάιλοφ) δίνουν κατ’ εικόνα και ομοίωση, ως δίδυμο, την αμαρτωλή ψυχή και το αναμάρτητο σώμα του ανθρώπου. Ο Ραζουμίχιν του Αλέξανδρου Μαυρόπουλου είναι ένας έξοχος «από μηχανής», Δίκαιος Σωτήρας. Η Σοφία Σεϊρλή, όπως πάντα, στους δύο ρόλους της (μητέρα του Ρασκόλινικοφ, φάντασμα Αλιόνα) κυρία της σκηνής.
Τα σκηνικά της Θάλειας Μέλισσα, ένα σύνολο σύνθετο και απλό, λαβύρινθος και μίτος, εντυπωσιακό και ουσιώδες. Ομόλογα είναι τα κοστούμια του Αλέξανδρου Γαρνάβου και της Τζίνας Ηλιοπούλου. Η μουσική του Φώτη Σιώτα ευεργετεί την ακοή και οι φωτισμοί του Αλέκου Αναστασίου τη θέαση.
