Του Κυριάκου Π. Λουκάκου
Στην καλύτερη περίπτωση η κριτική βοηθάει τον αναγνώστη να συστηματοποιήσει εντυπώσεις ενός παραστατικού γεγονότος σε νοερό διάλογο με τον αρθρογράφο. Τι προσφέρει όμως στον ίδιο τον σχολιαστή η διαδικασία; Πρωτίστως πνευματική εγρήγορση, συχνά και μέσα από συνδυαστική αντιπαράσταση με γεγονότα που προκύπτουν μέσω χρονικών ή άλλων απολύτως απροσδόκητων και εξαίσια τυχαίων παραγόντων.
Έτσι ο καθυστερημένος σχολιασμός της σημαντικής -για τα ελληνικά και πιθανώς όχι μόνον λυρικά πράγματα- παρουσίασης του εμβληματικού επιθανάτιου κύκλου τραγουδιών «Το χειμωνιάτικο ταξίδι» (Die Winterreise, αρ. κατ. Deutsch 911, 1828) του Franz Schubert (αίθουσα «Δημήτρης Μητρόπουλος» Μεγάρου Μουσικής Αθηνών, 14/01/2015) συνέπεσε όχι μόνο με μιαν ενδιαφέρουσα ανάλυση του Κύκλου στο παγκοσμίου εμβέλειας μουσικό περιοδικό Gramophone (από τον Richard Wigmore, τεύχος Ιανουαρίου 2015, σελ. 10 επ.), αλλά και με την επαύριον της παρακολούθησης ενός σημαντικού χοροθεατρικού δρώμενου υπό τον τίτλο «Το Τρελόσπιτο» (Θέατρο ΠΚ, παράσταση της 22ας /02/2015), μιας αξιόλογης σκηνοθετικής και χορογραφικής σύνθεσης του γεννημένου στη Γερμανία και σπουδασμένου στο Λονδίνο Παύλου Κουρτίδη, που συμμετείχε και ο ίδιος στον κατά τα λοιπά νεανικό θίασό του.
Όπως και σε άλλες περιστάσεις, προσήλθαμε εκ προθέσεως απροετοίμαστοι στην παράσταση, επιζητώντας να εισπράξουμε μόνον ό,τι κατορθώνει αφ' εαυτής να εκπέμψει σ' έναν ήδη προβληματισμένο αποδέκτη. Η τρέλα, εξάλλου, ως πτυχή του παραλόγου, δεν είναι καινοφανές πλαίσιο διεκδίκησης καλλιτεχνικής αποδέσμευσης από μορφολογικά και άλλα δεσμά. Ακόμη και σε ένα είδος τόσο φορμαλιστικό όσο η όπερα οι «σκηνές τρέλας» αποτέλεσαν ανέκαθεν ευκαιρίες υψηλής δεξιοτεχνικής και εκφραστικής ελευθεριότητας. Σε αυτή, λοιπόν, την κατανόηση του «Τρελόσπιτου» (ακριβόλογη απόδοση του γερμανικού «Irrenhaus»), ο λόγος παρέμεινε, εύστοχα, λιγοστός και συντακτικά αποδομημένος, η μουσική παρέμβαση (Χρήστος Τριανταφύλλου) υπήρξε ζωηρή και διαρκής, η κίνηση εξερεύνησε απροκατάληπτα φυσικές λειτουργίες και μεμονωμένα μέλη του σώματος, ενώ συγκρότησε εφιαλτικές εντομολογικές παραπομπές μέσα από μιαν αφειδώλευτη σύγχυση κορμιών και εντάσεων.
Πάνω απ' όλα στο «Τρελόσπιτο» μάς άγγιξε μια προσπάθεια σκληρή και ευρηματική, τόσο σε σχέση με τους εκφραστικούς τρόπους της κίνησης και την αξιοποίηση των επιτατικών δυνατοτήτων της τεχνολογίας, όσο και αναφορικά με ευρύτερα δεδομένα μιας κοινωνίας, τα οποία η παράσταση -εκούσια ή ακούσια- ανέδειξε, όπως το αεί κυρίαρχο διονυσιακό στοιχείο της συλλογικής μας ροπής, τόσο συναρπαστικό αλλά και ασύμπτωτο προς τη νοησιαρχική προτεραιότητα άλλων κοινωνιών που διαμόρφωσε ο ευρωπαϊκός «διαφωτισμός».
Αξίζει σεβασμός και αναγνώριση στο καθένα από αυτά τα παιδιά, αγόρια (Γιώργος Γιακουμόγλου, Αλέξανδρος Σταυρόπουλος, Ηλίας Μπαγεώργος, Μάριος Ράμμος) και κορίτσια (Ζωή Σωτηροπούλου, Ιωάννα - Κορίνα Παλάσκα, Χριστίνα Παπαντωνοπούλου, Νάντια Τομαζένκο) που, υπό συνθήκες ακραίας βιοτικής επισφάλειας, επένδυσαν αποτελεσματικά τόση προσπάθεια και ενθουσιασμό σε ένα τεχνικά και ερμηνευτικά απαιτητικό εγχείρημα.
Η κλειστοφοβική ατμόσφαιρα του «Τρελόσπιτου» (Σκηνογραφία: Δήμητρα Παπαδημητρίου, Φωτισμός: Απόστολος Τσιτσώνης, Βίντεο - Μοντάζ: Άγγελος Τόνιος) οδήγησε αναπόδραστα τον συνειρμό μας στον Samuel Beckett, του οποίου, όμως, αγαπημένο έργο υπήρξε και ο -κατά τον συνθέτη τους- «κύκλος ανατριχιαστικών τραγουδιών» του Σούμπερτ, κατάφορτος για τον απαισιόδοξο Ιρλανδό από «το ρίγος του δυσοίωνου ταξιδιού».
Ο Κύκλος εξακολουθεί να σοκάρει, κατά τον Γουίγκμορ, «με τη δύναμη και τη σχεδόν μινιμαλιστική γύμνια της γραφής, καθώς και την έμμονη εξερεύνηση ενός νου που αιωρείται ανάμεσα στη διάψευση, τη σαρκαστική, χλευαστική αυτογνωσία και τη μηδενιστική απελπισία».
Ένα έργο τόσο διαχρονικά επίκαιρο είναι φυσικό να μην επιδέχεται οριστικού τρόπου ερμηνείας του, όπως εύστοχα παρατηρεί στο ίδιο δημοσίευμα ο Καναδός βαρύτονος Gerald Finley. Παραμένει, αντιθέτως, συμπληρώνουμε εμείς, πεισματικά ανοιχτό σε αντικρουόμενες προσλήψεις του από σημαντικούς καλλιτέχνες, όντας σύντροφος άχθους για τους ερμηνευτές του. Περιττεύει, λοιπόν, η ικανοποίησή μας για την ενασχόληση με αυτό ενός τόσο σημαντικού διδύμου, όπως ο βαρύτονος Δημήτρης Τηλιακός και ο πιανίστας Βασίλης Βαρβαρέσος, έστω κι αν σε κάποιο βαθμό ξένισε ο ακραίος μελοδραματισμός των εκρήξεων του βαρυτόνου ή ο βαθμός αυτονόμησης του νεαρού πιανίστα.
Σε κάθε περίπτωση, οι καλλιτέχνες μας διαθέτουν τον χρόνο για τη βαθύτερη σύνθεση δύο ισχυρών "εγώ" σε ένα αδιάσπαστο ερμηνευτικό «εμείς». Βασικό παραμένει το γεγονός ότι ο συνδυασμός τους ήδη κατόρθωσε να μάς συμπαρασύρει στη φριχτή αυτή διαδρομή του ανθρώπινου πόνου. Το σφυρηλατημένο στον Βέρντι λεγκάτο του Τηλιακού και η ωραιότατη διαδικασία μετάβασης από τις νευρώδεις και δραματικές εξάρσεις του σε ευσταθή και σαρκώδη πιάνι συνάντησε ένα πληκτροφόρο ζωηρό και διεκδικητικό, προκλητικά μετρικό τη μια και ανοικονόμητα βορβορώδες την άλλη, ατίθασο αλλά και ενδιαφέρον. Σποραδικές ρυθμικές και δυναμικές αστάθειες, π.χ. στα εξπρεσιονιστικά ξεσπάσματα του «Rückblick» (Αναδρομή), αντισταθμίστηκαν από επιτεύγματα, όπως ο πειστικός εφιάλτης του «Frühlingstraum» (Ανοιξιάτικο όνειρο).
Το ληντ «Der greise Kopf» (Το γερασμένο κεφάλι) συνόψισε, κατά την άποψή μας, τις ωραιότερες πτυχές της φωνητικής προσωπικότητας του Τηλιακού σε αυτό το ρεπερτόριο, καθώς και το στάδιο ιδιοποίησης της γερμανικής γλώσσας, επιβεβαιώνοντας μιαν ιδεαλιστική οπτική ουτοπικής νοσταλγίας ήδη προχωρημένου βάθους και υπαρξιακής επίγνωσης. Δεν είναι λίγο! Το ταξίδι, εξάλλου, συνεχίζεται...
Σ.Σ.: Τους αναγνώστες μας της περασμένης Κυριακής ξένισε ένα εσφαλμένο -καθότι χρονικό- «κατ' αρχάς» αντί του ορθού «κατ' αρχήν». Απολογούμεθα, αν και ο «δαίμων» δεν αφορούσε τη σύνταξη, αλλά το τυπογραφείο...
