ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΤΕΡΖΗ
Έρωτας, βία, εξέγερση: Τρεις σταθερές που αλληλοσυμπλέκονται στο έργο του Νίκου Παπατάκη. Κάθε ιστορία οδηγεί αναπόφευκτα στην αποτυχία, τον θάνατο, χωρίς δυνατότητα διαφυγής ή λύτρωσης. Όμως οι ήρωές του δεν σταματούν να αντιστέκονται. Αυτό το μείγμα λυρισμού και άκαμπτης βίας δεν παύει να μας αγγίζει βαθιά.
Ο Παπατάκης είχε γεννηθεί στις 19 Ιουλίου 1918 στην Αντίς Αμπέμπα της Αιθιοπίας. Ο πατέρας του, Έλληνας μετανάστης από τη Μακεδονία, ήταν ίσως ο μοναδικός της ελληνικής παροικίας που παντρεύτηκε μια ντόπια γυναίκα, και εξαιτίας αυτού του "μεικτού" γάμου ο μικρός Νίκος θα εισπράξει την απόρριψη τόσο από την ελληνική κοινότητα όσο και από την αιθιοπική. Θα συγκρουστεί με τον πατέρα του, που θα τον στείλει εσώκλειστο σε γαλλικό σχολείο στη Βηρυτό, και με την επιστροφή του στην Αιθιοπία θα βρεθεί να πολεμάει με τον αιθιοπικό στρατό κόντρα στους Ιταλούς εισβολείς. Μετά την ήττα του στρατού του Χαϊλέ Σελασιέ, φτάνει, τον Φεβρουάριο του 1937, στη μεταξική Αθήνα και από εκεί στη Γαλλία, στο ξεκίνημα του Β' Παγκοσμίου Πολέμου.
Οι περιπέτειες του άγνωστου νεαρού από την Αντίς Αμπέμπα στη Γαλλία εκείνα τα χρόνια συνθέτουν ένα μυθιστορηματικό χρονικό, ωστόσο οι γνωριμίες που θα κάνει θα τον οδηγήσουν τελικά στον χώρο του κινηματογράφου και των αβανγκάρντ καλλιτεχνών. Στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, ο Παπατάκης θα γίνει γνωστός σε ολόκληρο το Παρίσι ως ιδιοκτήτης του θεατρικού καμπαρέ "Το κόκκινο ρόδο". "Ξαφνικά όλος αυτός ο φόβος, όλη η πίεση της Κατοχής έφεραν μια έκρηξη στο χώρο της τέχνης. Όλα τα κινήματα που ξεκίνησαν πριν από τον πόλεμο, άνθρωποι όπως ο Ιονέσκο και ο Μπέκετ, δεν είχαν σταματήσει να γράφουν στα χρόνια της Κατοχής και εμείς, μια ομάδα ηθοποιών, βρήκαμε ένα μέρος να δείξουμε όλα αυτά τα πράγματα:
Ένα καμπαρέ, όπως πριν από τον πόλεμο στο Βερολίνο, όπου θα παίζαμε μονόπρακτα, θα διαβάζαμε ποίηση κι ο κόσμος θα έπινε ένα ποτό". Στα τέλη της δεκαετίας του '50 ο Παπατάκης θα βρεθεί στη Νέα Υόρκη, όπου θα εμπλακεί στην παραγωγή της ταινίας του Tζον Kασσαβέτη "Σκιές" (1959), βρίσκοντας τα απαραίτητα χρήματα προκειμένου να ολοκληρωθεί.
Πίσω στη Γαλλία, ο πόλεμος στην Αλγερία τον κινητοποιεί: "Υπήρχε τότε ένα βιβλίο με τίτλο 'La torture' ('Το βασανιστήριο') γραμμένο από έναν Γάλλο που περιέγραφε πώς οι Γάλλοι αξιωματικοί και στρατιώτες βασάνιζαν τους Αλγερινούς. Ήθελα να γράψει ο Σαρτρ το σενάριο και ο Αλέν Ρενέ να σκηνοθετήσει. Εγώ θα έκανα την παραγωγή. Αλλά δεν βρήκα τα χρήματα. Με τέτοια ονόματα όπως του Σαρτρ και του Ρενέ, εγώ είχα την ψευδαίσθηση ότι θα είναι εύκολο να βρω χρηματοδότη. Και τότε αποφάσισα ότι πρέπει να κάνω κάτι πιο έμμεσο... Σκέφτηκα ότι 'Οι δούλες' του Ζενέ θα ήταν σαν παραβολή επάνω στον πόλεμο της Αλγερίας".
Έτσι θα γυριστούν "Οι άβυσσοι" (1963), που έχουν ως αφετηρία την υπόθεση των αδελφών Παπέν: το 1932 δύο υπηρέτριες έσφαξαν τα αφεντικά τους, σοκάροντας ολόκληρη τη Γαλλία. Παρά τις ευδιάκριτες αναφορές στις σχέσεις Γάλλων και Αλγερινών, ο Αντρέ Μαλρώ, υπουργός Πολιτισμού εκείνη την εποχή, παρακάμπτει κάθε είδους γραφειοκρατικά εμπόδια και η ταινία επιλέγεται να εκπροσωπήσει τη Γαλλία στο Φεστιβάλ των Καννών! Εκείνη την εποχή οι ταινίες εκπροσωπούσαν χώρες, μέσα από κρατικούς διαύλους, και ο Παπατάκης δεν είχε καν γαλλική υπηκοότητα...
Λίγο πριν από τη δικτατορία των συνταγματαρχών, μια "απροσδιόριστη παρόρμηση" για επιστροφή στις ρίζες θα τον φέρει στην Ελλάδα προκειμένου να γυρίσει την πρώτη του ελληνική ταινία, τους "Βοσκούς", με ήρωα έναν λούμπεν παρία-βοσκό (Γιώργος Διαλεγμένος) μιας παράδοξης ημιφεουδαρχικής κοινότητας, που στην οθόνη λειτουργεί ως αντανάκλαση της μετεμφυλιακής Ελλάδας. Ο Παπατάκης, που θα συμβάλει ενεργά στην αντίσταση κατά της χούντας, επιστρέφει στον κινηματογράφο το 1976, με το "Gloria Mundi", όπου μια αναρχοαυτόνομη τρομοκράτισσα υποβάλλεται σε κάθε λογής σωματικά βασανιστήρια και εξευτελισμούς. Θα περάσουν άλλα δέκα χρόνια μέχρι την εκ νέου επιστροφή του στην Ελλάδα για τη "Φωτογραφία" (1986), όπου η εσωτερική δοκιμασία της μετανάστευσης αποτυπώνεται ανάγλυφα, με δύο συγκλονιστικές ερμηνείες από τον Άρη Ρέτσο και τον Χρήστο Τσάγκα: Από το Περιβόλι της Καστοριάς, με συμβολικό σημείο αναφοράς το νεκροταφείο, μέχρι το απειλητικό Παρίσι, όπου παραμονεύουν οι συμμορίες των Ελλήνων παρακρατικών... Και στην τελική έξοδο-επιστροφή σε μια πατρίδα που δεν αναγνωρίζει πια τους ξενιτεμένους, τα βουνά της Ηπείρου και της Μακεδονίας ορίζουν έναν αχαρτογράφητο λαβύρινθο, με μόνη δυνατή κατάληξη τον εκμηδενισμό των προσώπων. Η τελευταία ταινία που γύρισε, "Οι ισορροπιστές" (1992), ήταν ένα αιχμηρό πορτραίτο του παλιού του φίλου Ζαν Ζενέ, τον οποίο υποδύθηκε ο Μισέλ Πικολί.
Ο Νίκος Παπατάκης πέθανε στο Παρίσι στις 17 Δεκεμβρίου 2010. Ακόμα και στο τελευταίο διάστημα της ζωής του "ήταν αρχοντικός αλλά και εξαιρετικά μοναχικός, θυμάμαι πως μόνο η πρώην σύζυγός του Ανιούκ Αιμέ τον είχε επισκεφθεί στο νοσοκομείο", παρατηρεί ο Τίμων Κουλμάσης που γύρισε το ντοκιμαντέρ "Νίκος Παπατάκης - Πορτραίτο ενός ελεύθερου σκοπευτή" μαζί με την Ηρώ Σιαφλιάκη. Αλλωστε, ο ίδιος ο Παπατάκης είχε γράψει στην αυτοβιογραφία του ("Όλοι οι δρόμοι οδηγούν στην απόγνωση"): "Θα δικαιωθεί μονάχα μέσα από την ανταρσία. Θα κουρελιάσει το πρωτόκολλο, θα ξεστρατίσει από τους προγόνους. Θα αλητέψει στις απαγορευμένες, επικίνδυνες περιοχές της αβεβαιότητας. Και θα δεχτεί ατάραχος -ή ακόμη περισσότερο, σαν ευλογία- την κατάρα του πατέρα και της μάνας. Θα έχει το θάρρος να είναι μόνος".
Με αφορμή τα 100 χρόνια από τη γέννηση του Νίκου Παπατάκη, το Πανόραμα Ευρωπαϊκού Κινηματογράφου (22 Νοεμβρίου έως 5 Δεκεμβρίου στον κινηματογράφο "Τριανόν") παρουσιάζει ένα αφιέρωμα στο έργο του, με την προβολή των ταινιών "Οι άβυσσοι" (1963), "Οι βοσκοί" (1967), "Gloria Mundi" (1976), "Η φωτογραφία" (1986) και "Ο ισορροπιστής" (1992). Περισσότερες πληροφορίες στην ιστοσελίδα www.panoramafest.org/
