"Βρέθηκα κάποια στιγμή στο Μακρονήσι να χτίζω ένα θέατρο, αρχιχτίστης... Τους παραπλάνησα ότι ξέρω τη δουλειά, ενώ δεν ήξερα τίποτε. Αλλά μάθαινα... Το θέατρο με το καλό τελείωσε, προωθήθηκα από τις λάσπες, τις πέτρες και το τσιμέντο, στη σκηνή επάνω. Βρέθηκα να σκηνοθετώ σε ένα θέατρο - τέρας, που φιλοξενούσε κάθε Σάββατο τέσσερις χιλιάδες στρατιώτες - θεατές. Πάντα γεμάτο, πάντα τέσσερις χιλιάδες άνθρωποι να προσμένουν... Τι να προσμένουν;".
Ο Νίκος Κούνδουρος, που "έφυγε" την περασμένη Τετάρτη στα 90 του χρόνια, ήταν δεκαεπτάχρονος τον Δεκέμβρη του 1944, όταν "πλήρωσε" τη συμμετοχή του στον σπουδαστικό "Λόχο Μπάιρον" με τρεις σφαίρες στο κορμί του. "Πεθαμένος σχεδόν, σύρθηκα... Και παραδόξως επέζησα. Για δύο-τρία χρόνια ήμουν κουτσός και σκεφτόμουν ποια μοίρα ήταν που σκότωσε τον διπλανό μου, τον φίλο μου, σε απόσταση τριών πόντων, εκείνος έφαγε όλες τις σφαίρες κι εγώ μόλις τρεις...".
«Αμετανόητος αριστερός», θα βρεθεί αργότερα για τρία χρόνια στο Μακρονήσι, τον "Παρθενώνα" της "εθνικής αναμόρφωσης". "Το Μακρονήσι με έμαθε τις σχέσεις μου με τους ανθρώπους, και τους καλούς και τους κακούς. Μετέτρεψε το καλομαθημένο παιδί μιας αστικής, προστατευτικής οικογένειας σε αγωνιστή. Όταν απολύθηκα από εκεί, αναζητούσα μια ντουντούκα να 'φωνάξω'. Ζωγράφιζα στους τοίχους σφυροδρέπανα σαν τρελός. Είχα μια έντονη ανάγκη να εκφράσω αυτό που ήμουν. Η ανάγκη αυτή με πήγε στον κινηματογράφο, την πιο λαϊκή απ' όλες τις τέχνες. Εκεί στο Μακρονήσι είχα γνωρίσει τον Άρη Αλεξάνδρου, τον ποιητή. Μου λέει μια μέρα: «Όταν κατέβεις στην Αθήνα, ψάξε, σε παρακαλώ, να βρεις τη μάνα μου και να της πας αυτό το γράμμα».
Ψάχνοντας τη μάνα του Αλεξάνδρου, βρέθηκα στο Δουργούτι σε έναν πραγματικά άθλιο συνοικισμό προσφύγων από παράγκες με τενεκέδες για σκεπή... Ήταν σαν να ξεκαθάρισαν μέσα μου τα πράγματα, κι είπα 'θα κάνω μια ταινία γι' αυτόν τον κόσμο της απόλυτης φτώχειας'. Μου ήταν εντελώς άγνωστος ο κόσμος αυτός. Σινεμά δεν είχα σπουδάσει, δεν είχα καν ιδέα πού μπαίνει η μηχανή λήψης. Με συντρόφια από το Μακρονήσι έγινε η πρώτη μου ταινία, η 'Μαγική πόλη', που σίγουρα ήξεραν από κινηματογράφο παραπάνω από μένα. Κοντά τους έμαθα κι εγώ το σινεμά».
Δεν ήταν, ωστόσο, "ευπρόσδεκτος" στον κινηματογράφο ο Νίκος Κούνδουρος. Το ξεκίνημά του χτυπήθηκε σφοδρά και από τα δεξιά και από τα αριστερά. Στην "Αυγή" της 16ης Ιανουαρίου του 1955 δημοσιεύεται επιστολή "δημοκρατικού σπουδαστή" για τη "Μαγική πόλη" του Κούνδουρου: "Αγαπητή 'Αυγή', πολύ σωστά έκανε η εφημερίδα σας που χτύπησε τις αηδιαστικές 'ρεαλιστικές' ερωτικές σκηνές που ξεσήκωσαν τη γενική αγανάκτηση...".
Για τον "Δράκο", αντίθετα, η αναγνώριση σφραγίζεται με κρίσεις όπως αυτή του Μάριου Πλωρίτη στην "Ελευθερία": "Ο 'Δράκος' πηγαίνει πολύ μακρύτερα και πολύ βαθύτερα από όποια άλλη ελληνική ταινία. Για πρώτη φορά ο ελληνικός κινηματογράφος κάνει ένα βήμα τόσο τολμηρό...".
Υπάρχει μια "δευτερεύουσα" σκηνή στον "Δράκο", που κατά τη γνώμη μου βγάζει στην επιφάνεια την "πλάγια", ανορθόδοξη ευαισθησία του Κούνδουρου: Καθώς ο ήρωας, ο Θωμάς - Ντίνος Ηλιόπουλος, βγαίνει μέσα στη νύχτα από το σπιτάκι που νοικιάζει στους έρημους δρόμους, πέφτει πάνω σε έναν αστυνομικό, που με σκυμμένο το βλέμμα γράφει ποιήματα! Ο αστυνομικός σιγομουρμουρίζει τους στίχους που γράφει, ανασηκώνει το κεφάλι, κοιτάζει το φεγγάρι και εμπνέεται... Σε μια στιγμή που σηκώνει το βλέμμα του, αντικρίζει τον Θωμά, παίρνει αμέσως αυστηρό βλέμμα και κρύβει το μπλοκάκι του... Μονάχα αργότερα θα συσχετίσει τη μορφή του Θωμά με τον "Δράκο"...
Είναι πολλά τα απραγματοποίητα σχέδια του Κούνδουρου στο σινεμά τόσες δεκαετίες, αλλά, όσες φορές μιλούσε γι' αυτά, στεκόταν κυρίως σε ένα, στο σχέδιο που επανερχόταν επίμονα στο μυαλό του για χρόνια, για μια ταινία που θα αφορούσε τη ζωή και τον θάνατο της Ρόζας Λούξεμπουργκ. Το σχέδιο έμπαινε κι έβγαινε από το συρτάρι του ξανά και ξανά. Είχε συζητήσει ειδικά με τη Μελίνα Μερκούρη να παίξει τον πρωταγωνιστικό ρόλο...
Τα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης, το 1976, δημοσιεύεται στον "Ταχυδρόμο" η είδηση πως "ο διαπρεπής Έλληνας σκηνοθέτης Νίκος Κούνδουρος ετοιμάζει μια ταινία με θέμα τον Άρη Βελουχιώτη και την έναρξη του αντάρτικου στα 1942, ενώ τελειώνει με την αυτοκτονία του πρωτοαντάρτη στα 1945...".
Στο «Μπορντέλο» (1985), ένα πορνείο στα Χανιά γίνεται «πινακοθήκη» της επέμβασης των μεγάλων δυνάμεων στην περιοχή στα τέλη του 19ου αιώνα. "Είχα θελήσει τότε να στριφογυρίσω λίγο στην πατρίδα μου. Και σκέφτηκα το προκλητικό μπορντέλο της Μαντάμ Ορτάνς στην καρδιά της πόλης, στα Χανιά, την εποχή των συμμαχικών στόλων. Να 'σου και ο παππούς μου, αρχηγός της επανάστασης του 1887 που λευτέρωσε την Κρήτη. Ας κάνω μια ταινία ταπεινή προσφορά στη μνήμη του παππού μου, είπα. Όταν όμως η ταινία ονομάστηκε 'Μπορντέλο' αφαίρεσα τον παππού μου απ' τη μέση...".
"Και τότε ο Μπάυρον, καταστάς μισάνθρωπος και φιλέλλην, ήλθε εις το Μεσολόγγι για να πεθάνη μέσα εις τη λάσπη και τους βάλτους" έγραφε ο Εμμανουήλ Ροϊδης, και ο Κούνδουρος μοιάζει να εμπνέεται ακριβώς από αυτή την περιγραφή. Ο "Μπάυρον: Μπαλάντα για ένα δαίμονα" του Νίκου Κούνδουρου γυρίστηκε στην Κριμαία ακριβώς την ώρα που ξεκινούσε η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης... Λίγο παραπέρα από την περιοχή όπου γυριζόταν η ταινία, οι πραξικοπηματίες του 1991 έψαχναν να βρουν τον Μιχαήλ Γκορμπατσόφ που έκανε διακοπές με την οικογένειά του.
