Αντικείμενο της έρευνας
Το 1981 προτάθηκε από τρεις Έλληνες επιστήμονες, τους Παναγιώτη Βαρώτσο (1947-), Καίσαρα Αλεξοπούλο (1909-2010) και Κωνσταντίνο Νομικό (1943-), η μέθοδος ΒΑΝ ως μια μέθοδος που θα μπορούσε να οδηγήσει στη βραχυπρόθεσμη πρόβλεψη σεισμών. Το όνομα ΒΑΝ προήλθε από τα αρχικά των επωνύμων των τριών εμπνευστών της. Αμέσως μετά την εμφάνιση της μεθόδου, ξέσπασε μια έντονη διαμάχη ανάμεσα στους επιστήμονες, η οποία εξίσου σύντομα βγήκε έξω από τα όρια της επιστημονικής κοινότητας, με αποτέλεσμα σημαντικά επεισόδιά της να εκτυλιχθούν στη δημόσια σφαίρα. Στην έρευνά μας επικεντρωνόμαστε στην κατανόηση αυτής της διαμάχης χρησιμοποιώντας τα εργαλεία των σπουδών Επιστήμης και Τεχνολογίας, ενός διεπιστημονικού κλάδου στον οποίο συναντιούνται η Ιστορία των Επιστημών, η Κοινωνιολογία των Επιστημών και η Φιλοσοφία των Επιστημών μεταξύ άλλων κλάδων.
Ένα σημαντικό επεισόδιο στην ιστορία της πρόβλεψης σεισμών
Η διαμάχη γύρω από τη μέθοδο ΒΑΝ αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα επεισόδια μιας ευρύτερης διαφωνίας που υπάρχει στο εσωτερικό της διεθνούς επιστημονικής κοινότητας γύρω από τη δυνατότητα πρόβλεψης σεισμών. Για την αξιολόγηση της μεθόδου διοργανώθηκαν διεθνή συνέδρια και workshops με τη συμμετοχή σημαντικού αριθμού Ελλήνων και ξένων επιστημόνων, ενώ για τον ίδιο σκοπό δημοσιεύτηκε μεγάλος αριθμός άρθρων σε σημαντικά περιοδικά Γεωφυσικής και Σεισμολογίας, αλλά και σε άλλα έγκριτα επιστημονικά περιοδικά, όπως το «Nature» και το «Science». Στην έρευνά μας προσπαθούμε να κατανοήσουμε τους λόγους για τους οποίους επιστήμονες έγκυροι και σημαντικοί στον τομέα τους αδυνατούν να συναινέσουν σε βασικά σημεία της επιστημονικής διαδικασίας, όπως, για παράδειγμα, αν μια συγκεκριμένη πρόβλεψη πληροί τα κριτήρια εγκυρότητας που έχουν τεθεί έτσι ώστε να να χαρακτηριστεί επιτυχημένη. Πριν φτάσουμε σε αυτό το σημείο, βέβαια, υπάρχει μια ακόμη πιο σημαντική διαφωνία μεταξύ των επιστημόνων, η οποία σχετίζεται με τον ίδιο τον καθορισμό των κριτηρίων βάσει των οποίων μπορεί να αποτιμηθεί η ορθότητα μιας συγκεκριμένης πρόβλεψης.
Η κεντρική ιδέα
Με την έρευνά μας προσπαθούμε να αναδείξουμε κάτι που είναι κοινώς αποδεκτό στις σπουδές Επιστήμης και Τεχνολογίας, αλλά όχι και σε ευρεία ακροατήρια που δεν είναι εξοικειωμένα με τον συγκεκριμένο ερευνητικό κλάδο: Η επιστήμη αποτελεί μια εξαιρετικά πολύπλοκη διαδικασία που διεξάγεται από ανθρώπινα όντα, οι απόψεις των οποίων δεν διαμορφώνονται μόνο από τα διαθέσιμα επιστημονικά δεδομένα. Το συγκεκριμένο σχόλιο δεν σημαίνει ότι οι επιστήμονες που ενεπλάκησαν στη συγκεκριμένη διαμάχη δρούσαν ανορθολογικά, κάθε άλλο. Για να γίνει κατανοητό αυτό που υποστηρίζουμε, αναφέρουμε ότι στη συγκεκριμένη διαμάχη ένα από τα σημαντικότερα επίδικα, στα τέλη της δεκαετίας του 1990, ήταν η ηλικία του κλάδου της Ιστορίας Πρόβλεψης Σεισμών. Για ορισμένους επιστήμονες η Πρόβλεψη Σεισμών ήταν ένας σχετικά καινούργιος κλάδος, στον οποίο θα έπρεπε να δοθεί πίστωση χρόνου και πόρων προκειμένου να προσφέρει στην επιστήμη και την κοινωνία χειροπιαστά αποτελέσματα. Για άλλους επιστήμονες είχε περάσει προ πολλού ο καιρός που η Πρόβλεψη Σεισμών δικαιούταν την υποστήριξη των επιστημόνων και της κοινωνίας, καθώς δεν είχε κάποια θετικά αποτελέσματα να επιδείξει.
Έτσι, πέρα από τα πειραματικά δεδομένα και την ανάλυσή τους, σημαντικό ρόλο για την έκβαση της διαμάχης είχε και η απάντηση που θα δινόταν στο ερώτημα πότε πρέπει να μπει ένα τέλος στην επιδίωξη από τους επιστήμονες της βραχυπρόθεσμης πρόβλεψης σεισμών. Γενικότερα, το πότε ολοκληρώνεται μια επιστημονική έρευνα είναι μια απόφαση που δεν μπορεί να ληφθεί με αγοριθμικό τρόπο. Στη λήψη αυτής της απόφασης συντελούν και άλλοι παράγοντες, όπως η πίστη και η αφοσίωση των επιστημόνων στον σκοπό που επιδιώκουν, η δυνατότητα να πείσουν ανθρώπους που κρατούν στα χέρια τους τη χρηματοδότηση της έρευνας για τη χρησιμότητα της δουλειάς τους κ.ά.
Στόχευση και χρησιμότητα της παρούσας έρευνας
Η διαμάχη γύρω από την εγκυρότητα της μεθόδου ΒΑΝ διεξήχθη κατά ένα μεγάλο μέρος στη δημόσια σφαίρα και το ευρύ κοινό ενημερωνόταν για αυτή μέσω των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης. Η εικόνα που έφτανε στην κοινωνία αποτελούσε μάλλον μια καρικατούρα της διαμάχης, καθώς η παρουσίασή της είχε ως κύριο στοιχείο την ύπαρξη «καλών» και «κακών» επιστημόνων που ενεργούσαν πολλές φορές αντιεπιστημονικά ή ανορθολογικά. Σε πολλές περιπτώσεις, οι ίδιοι επιστήμονες εναλλάσσονταν στους ρόλους του «καλού» και του «κακού». Για να είμαστε δίκαιοι με τα ελληνικά ΜΜΕ, θα πρέπει να αναφέρουμε ότι η ροπή προς τον εντυπωσιασμό και την υπερβολή στην παρουσίαση μιας επιστημονικής διαμάχης από τα ΜΜΕ δεν είναι κάτι πρωτόγνωρο αλλά ούτε και ελληνική ιδιαιτερότητα, όπως έχουν δείξει πολλές μελέτες των Σπουδών Επιστήμης και Τεχνολογίας.
Η έρευνά μας λοιπόν εντάσσεται σε μια παράδοση ιστορικών και κοινωνιολογικών μελετών που, χρησιμοποιώντας συγκεκριμένες περιπτώσεις μελέτης, επιχειρούν να αναδείξουν την πολυπλοκότητα της επιστημονικής διαδικασίας ώστε να συμβάλουν στην καλύτερη κατανόησή της. Έτσι, το ακροατήριο στο οποίο στοχεύουν δεν περιορίζεται μόνο στα μέλη της ακαδημαϊκής κοινότητας, αλλά σε όσο το δυνατόν μεγαλύτερα τμήματα της κοινωνίας. Τέτοιες μελέτες αποκτούν μια επιπλέον σημασία όταν συνδέονται με θέματα που άπτονται της δημόσιας πολιτικής, όπως η περίπτωση της μεθόδου ΒΑΝ. Η επιστήμη και οι επιστήμονες έχουν τον πολύ σημαντικό ρόλο να συμβουλεύουν τους πολιτικούς και όσους λαμβάνουν πολιτικές αποφάσεις και ο ρόλος αυτός γίνεται όλο και πιο σημαντικός στις σύγχρονες κοινωνίες. Τα τελευταία χρόνια έχουν αυξηθεί διεθνώς οι μελέτες των σπουδών Επιστήμης και Τεχνολογίας που επιχειρούν να αναλύσουν τη συγκεκριμένη διάσταση της επιστημονικής δραστηριότητας. Όπως έχει υποστηρίξει η ιστορικός της επιστήμης Ναόμι Ορέσκες, ένας από τους λόγους για τους οποίους πρέπει να μελετάμε ιστορικά, φιλοσοφικά και κοινωνιολογικά τις επιστημονικές διαμάχες είναι για να κατανοήσουμε τι μπορεί να προσφέρει η επιστήμη στη δημόσια πολιτική. Η μελέτη μας επιχειρεί να προσφέρει κάτι σε αυτή την κατανόηση στο πλαίσιο των ιδιαιτεροτήτων που υπάρχουν στην Ελλάδα.
* Ο Ηρακλής Κατσαλούλης είναι διδάκτορας της Ιστορίας των Επιστημών του Τμήματος Μεθοδολογίας, Ιστορίας, και Θεωρίας της Επιστήμης του ΕΚΠΑ. Πρόσφατα υποστήριξε τη διδακτορική του διατριβή με τίτλο «Η πρόβλεψη σεισμών ως αντικείμενο επιστημονικής διαμάχης: Πειραματική πρακτική, κρατική πολιτική και επιστήμη στη δημόσια σφαίρα» υπό την επίβλεψη του καθηγητή του Τμήματος Θεόδωρου Αραμπατζή.
