Απέναντι σ’ ένα εγκαθιδρυμένο βίαια καθεστώς, χωρίς νομιμοποίηση ούτε και νομιμότητα, αναζωογονούν οι φοιτητές την ιδιότητα του πολίτη και την διευρύνουν προς κατευθύνσεις μιας ουσιαστικά νέας νομιμότητας. Όπως και όταν σηκώνουν το φέρετρο του ποιητή Γιώργου Σεφέρη, ψέλνοντας τον Εθνικό Ύμνο, στο στερνό εκείνο αντίο που μετατρέπουν σε αντιδικτατορική - αντιφασιστική διαδήλωση, έχουν πλήρη συνείδηση της ιστορικότητας της πράξης τους , του αρμονικού δεσίματος της με την κηδεία του άλλου ποιητή, του Κωστή Παλαμά, στα χρόνια της άλλης κατοχής.
Όλα αυτά εμπεριέχουν αναπόφευκτα ένα μέρος υποκειμενικότητας που δεν προκύπτει από προϋπάρχοντες κανόνες. Αυτό το στοιχείο υποκειμενικότητας όμως δεν το βιώνουν ως εξωτερικό σε σχέση με την πολιτική, αντίθετα το προσλαμβάνουν ως το αναγκαίο αντιστάθμισμα απέναντι στην αυθαιρεσία της παράνομης εξουσίας, ως το δημοκρατικό ισοδύναμο της κατάστασης έκτακτης ανάγκης. Νοιώθουν ότι πρόκειται για το αναφαίρετο δικαίωμα αντίστασης και ανυπακοής που νομιμοποιείται όχι μόνο στη δική τους μα και στη συνείδηση του μέγιστου ποσοστού των αδρανοποιημένων συμπολιτών τους σ’ όποια πολιτική παράταξη κι’ αν ανήκουν. Γιατί όπως γράφει και ο Μπαλιμπάρ «η ανυπακοή των πολιτών είναι υπεύθυνη πράξη, όταν βρισκόμαστε σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης, όταν έχει χαρακτήρα συλλογικής δράσης, όταν δεν επιχειρεί να επισπεύσει το ανεπανόρθωτο αλλά να το εμποδίσει παρ’ όλο που είναι αποφασισμένη να το αντιμετωπίσει, όταν αποδέχεται από πριν και υφίσταται τις συνέπειες της, τον κίνδυνο που εμπεριέχει για όσους την ασκούν, αλλά και τα αποτελέσματα που επιφέρει στη πολιτική».
Η δικτατορία ανίκανη να καταστείλει βίαια αυτές τις εξελίξεις επιχειρεί - πάρα την αντίθετη γνώμη του σπουδαστικού της Ασφάλειας - μια αλλαγή τακτικής με την αρχή της ακαδημαϊκής χρονιάς ’71 - 72. Οι προπαγανδιστές της Σταματόπουλος, Γεωργαλάς και Τσάκωνας προσπαθούν να εκτονώσουν τις φοιτητικές διεργασίες και να τις χειραγωγήσουν προς μια πορεία ελεγχόμενης ‘φιλελευθεροποίησης’. Η σφυγμομέτρηση που επιχειρούν με συγκεντρώσεις δήθεν για τα προγράμματα σπουδών στο Πανεπιστήμιο Πάτρας , την Πάντειο, τη Νομική Αθηνών και το Πολυτεχνείο καταλήγουν σε συγκρούσεις και διάλυση, αποδεικνύοντας ότι τα διορισμένα Δ.Σ. είναι τελείως απομονωμένα από το φοιτητικό κόσμο, ότι οι άτυπες επιτροπές αγώνα ελέγχουν πια το χώρο τους, αποτελούν στη συνείδηση των συναδέλφων τους τη μόνη έγκυρη συλλογική του έκφραση. Η ευθύνη και ο κίνδυνος αυτής της δράσης μερικών δεκάδων φοιτητών που συσπειρώθηκαν και έδρασαν αυθόρμητα και ακαθοδήγητα δεν μπορεί να διεκδικηθεί από καμιά πολιτική δύναμη αν και καμία δεν τους αντιτάχθηκε.
Από εδώ και πέρα οι εξελίξεις είναι ραγδαίες. Τα ΑΕΙ μοιάζουν με καζάνι σε ώρα βρασμού. Οι αναταράξεις τους υπερβαίνουν τους πανεπιστημιακούς χώρους, μεταφέρονται στα δικαστήρια όπου στη αρχή 42 φοιτητές της Νομικής Αθηνών και στη συνέχεια εκατοντάδες από άλλες σχολές με την μέθοδο της συλλογής υπογραφών, οδηγούν στα άκρα τη χουντική... ‘επιθυμία’ για εν καιρώ εκλογές στους φοιτητικούς συλλόγους, απαιτώντας την άμεση παύση των διορισμένων Διοικητικών Συμβουλίων και προτείνοντας δικές τους προσωρινές διοικήσεις για την διεξαγωγή τους. Οι χώροι των δικαστηρίων στα κέντρα των πόλεων γίνονται τόποι νέων ‘νόμιμων’ αντιδικτατορικών συγκεντρώσεων. Η στήλη της εφημερίδας ‘Τα Νέα’, ‘Οι νέοι και τα προβλήματά τους’, του δημοσιογράφου Μηνά Παπάζογλου, με καθημερινά επώνυμα κείμενα φοιτητών απ’ όλες τις σχολές, μετατρέπεται σε ανοικτό βήμα διαλόγου και δημόσιας ενυπόγραφης προβολής των σκέψεων και των προβληματισμών τους. Η αίσθηση του κινδύνου που αυτό συνεπάγεται συμβάλει αποφασιστικά στην αλλαγή του κλίματος μέσα και έξω από τα Πανεπιστήμια.
Η δικτατορία αναγκάζεται να εγκαταλείψει το εγχείρημα της προσπάθειας χειραγώγησης των φοιτητών που έχει μετατραπεί πια σε μπούμερανγκ γι’ αυτήν και απαντά με νέο κύμα συλλήψεων, αυθαίρετων κρατήσεων και βασανιστηρίων, στην ασφάλεια και το ΕΑΤ- ΕΣΑ, τη βίαιη διάλυση της ΕΚΙΝ και της ΕΜΕΠ και την εκτόπιση των ιδρυτών τους.
Το φοιτητικό κίνημα δεν προσλαμβάνει αυτά τα φαινόμενα ως ήττα, αντίθετα ως γεγονότα που του επιτρέπουν να προβάλλει στο τύπο εσωτερικού και εξωτερικού, τα ουσιαστικά αιτήματά του για τη ζωή, την Παιδεία, τη Δημοκρατία...
Έτσι απαντά άμεσα και πάλι δημόσια με τις πρώτες διαδηλώσεις του στους δρόμους της πρωτεύουσας αλλά και της Θεσσαλονίκης, ανήμερα στην επέτειο του πραξικοπήματος, ενώ ταυτόχρονα οδηγεί σε αρχαιρεσίες τους τοπικούς φοιτητικούς συλλόγους της Αθήνας, Κρητών, Χίων και λίγο αργότερα Ηπειρωτών, που γίνονται τα πρώτα σωματεία από το 1967, με ελεύθερα εκλεγμένα Δ.Σ. Τα σωματεία αυτά μετατρέπονται αμέσως σε κέντρα συσπείρωσης και δράσης του κινήματος οργανώνοντας σειρά ανοικτών εκδηλώσεων, συναυλιών, συζητήσεων, που όπως είναι φυσικό καταλήγουν σε μαζικές και αυθόρμητες αντιδικτατορικές διαδηλώσεις.
Η Δικτατορία επιχειρεί νέο ελιγμό με την αρχή της επόμενης ακαδημαϊκής χρονιάς διοργανώνοντας φοιτητικές αρχαιρεσίες τον Νοέμβριο του’72, σε συνδυασμό με κάποιες παραχωρήσεις και διευκολύνσεις προς τους φοιτητές. Το αποτέλεσμα είναι και πάλι το αντίθετο από το αναμενόμενο. Με την προκήρυξη τους ανοίγουν έντονες διεργασίες, διαμάχες γραμμών και αντιλήψεων δράσης ανάμεσα στα μέλη του αντιδικτατορικού φοιτητικού κινήματος. Για πρώτη φορά οι αντιστασιακές πολιτικές οργανώσεις της φοιτητικής νεολαίας της αριστεράς - ‘Ρήγας Φεραίος’, ‘Αντί-ΕΦΕΕ’, ‘ΑΑΣΠΕ’, ‘ΠΠΣΠ’ - όσο και οι άλλες αριστερές ομάδες εμπλέκονται ενεργά κι’ οργανωμένα - γιατί ως άτομα τα μέλη τους ήταν ήδη βέβαια παρόντα - στο κίνημα και τις επιλογές του, ως συστατικό από εδώ και πέρα στοιχείο της δράσης του. Οι γραμμές ανένταχτων και ενταγμένων, αλληλοεμπλέκονται και συγκρούονται ελεύθερα, υπερβαίνοντας τις παραδοσιακές λογικές της Αριστεράς, δημιουργώντας τελικά μέσα από έντονες ζυμώσεις και συγκρούσεις, στην πράξη του κινήματος, για πρώτη φορά στο νεοελληνικό κοινωνικό σχηματισμό όρους πραγματικής αυτονομίας και στο οργανωτικό και στο πολιτικό επίπεδο, αποδεικνύοντας ότι η αυτό-οργάνωση που έχει ήδη κατακτηθεί ,αποτελεί το νέο στέρεο έδαφος της δράσης του.
Έτσι στο διασχολικό κυριαρχεί παρά τις έντονες αντιδράσεις και τον κίνδυνο διασπαστικών κατά σχολή τακτικών, η άποψη της συμμετοχής στις αρχαιρεσίες. Τελικά όμως μέσα από την παραβίαση κάθε έννοιας δημοκρατικής νομιμότητας και ταυτόχρονα ανοιχτής παρέμβασης του Σπουδαστικού της Ασφάλειας και των καθηγητών εποπτών , οι αντιδικτατορικοί υποψήφιοι όπου είχαν υπάρξει αποσύρονται και η κατάληξη είναι κοινή. Γενική καταγγελία των αρχαιρεσιών ως προϊόντων βίας και νοθείας, με εξαίρεση δύο σχολές του Μετσόβιου Πολυτεχνείου, όπου γίνεται κατορθωτό να εκλεγούν φοιτητές αντίπαλοι του καθεστώτος.
«Το φοιτητικό κίνημα βγήκε από την εκλογική διαδικασία ιδιαίτερα ενισχυμένο και καλύτερα συγκροτημένο, έχοντας κατακτήσει μια σειρά θέσεις που τον προηγούμενο χρόνο θα φαινόντουσαν σχεδόν ουτοπικές» καταγράφει ο Ολύμπιος Δαφέρμος. Οι αυταπάτες περί δυνατοτήτων ομαλοποίησης του καθεστώτος και διάθεσης κάποιων δυνάμεων στο εσωτερικό του μετάβασης σταδιακά προς έστω και ελεγχόμενες δημοκρατικές διαδικασίες - που ταλανίζουν μέχρι την κατάρρευση της δικτατορίας τα επιτελεία ορισμένων παλιών αστών πολιτικών αλλά και τμημάτων της οργανωμένης Αριστεράς - γεννιούνται και σβήνουν για την πλειονότητα των αντιδικτατορικών φοιτητών μέσα στις δέκα πρώτες μέρες εκείνου του Νοέμβρη.
Η πολιτική αυτή ωρίμανση είναι που το καθιστά και το μόνο φερέγγυο Πολιτικό Υποκείμενο της αντιδικτατορικής πάλης, γεγονός που του επιτρέπει με όρους αυτόνομου κινήματος να εναντιωθεί τόσο στη βία, όσο και στη πορεία της λεγόμενης ‘φιλελευθεροποίησης’ του καθεστώτος, να εξαναγκάζει το δικτατορικό καθεστώς να δείχνει συνεχώς το πραγματικό του πρόσωπο ενώ ταυτόχρονα αναδεικνύει το Φοιτητικό Κίνημα ως το μόνο συλλογικό υποκείμενο, που μπορεί και ενεργοποιεί το ογκούμενο γενικότερα αντιδικτατορικό αίσθημα.
Εντωμεταξύ οι φοιτητικές επιτροπές αγώνα έχουν πια μετεξελιχθεί, σε πολλές σχολές και με εκλογές, στη φυσική ηγεσία του κινήματος την ανεγνωρισμένη στη συνείδηση ακόμη και των νέων ‘αιρετών’ Δ.Σ. . Επικοινωνούν με τις πρυτανικές αρχές , εκδίδουν ανακοινώσεις , δίνουν συνεντεύξεις τύπου συντάσσουν και υποβάλλουν υπομνήματα, δημοσιεύουν προγράμματα αναμόρφωσης των σπουδών, που αμφισβητούν συνολικά τις δομές της Ανώτατης Παιδείας θέτοντας πολιτικές αιχμές οι οποίες συνδέουν τη γενικότερη πολιτική κατάσταση, με το αίτημα εκδημοκρατισμού, συγκαλούν συνελεύσεις, συντονίζουν με εκπροσώπους τους κατά πόλη τη δράση τους, απαιτούν όχι μόνο ένα συμμετοχικό πανεπιστήμιο, αλλά ανοικτά την πτώση της δικτατορίας, την ύπαρξη όρων πραγματικής δημοκρατικής διακυβέρνησης, ενεργοποιούν τα διεθνή μέσα μαζικής επικοινωνίας, εκμεταλλεύονται στο έπακρο τα όρια ‘νομιμότητας’ που το ίδιο το καθεστώς θέτει, την ίδια ώρα που η τακτική τους, οδηγεί το φοιτητικό κίνημα στην υπέρβαση των ορίων ανοχής του καθεστώτος.
Το αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα - αυτή η ενεργή μειοψηφία με την πλατιά αναγνώριση , αυτή ‘η μικρή μερίδα αντεθνικών στοιχείων’ που πια αριθμεί χιλιάδες φοιτητές σ’ όλη τη χώρα έχει καταλάβει στη κυριολεξία όχι μόνο τα Πανεπιστήμια αλλά και την όλη πολιτική σκηνή.
Το καθεστώς βρίσκεται μπροστά σε αδιέξοδο. Ανίκανο από την ίδια τη φύση του και τους περιορισμούς της ιδεολογίας του, να κατανοήσει τις συντελούμενες διεργασίες. Αναγκασμένο από τις διεθνείς πιέσεις, να μην έχει δυνατότητα εφαρμογής της μόνης μεθόδου που γνωρίζει καλά, να μαζέψει και να στείλει μερικές εκατοντάδες στην εξορία και τη φυλακή, γεγονός που θα τίναζε στον αέρα την προσπάθεια της ‘φιλελευθεροποίησης’ του, επιχειρεί να συγκρατήσει το κίνημα σε Πανεπιστημιακά πλαίσια με τις προτάσεις που καταθέτει για νέο Καταστατικό Χάρτη των ΑΕΙ. Μη δυνάμενο όμως ταυτόχρονα και να συζητήσει το παραμικρό αίτημα, για να μην νομιμοποιήσει τους αντιπάλους του, μετατρέπει με αυτό τον τρόπο και την πιο ανώδυνη διεκδίκηση, σε πολιτική πρόταση ανατροπής του. Εξακολουθεί έτσι μάταια παίρνοντας αφορμή από δηλώσεις των επιφανέστερων εκπροσώπων του παλαιού πολιτικού κόσμου, υπέρ των φοιτητών, να ψάχνει για διασυνδέσεις και καθοδηγητικούς κρίκους με την κομμουνιστική αριστερά και το προδικτατορικό πολιτικό προσωπικό, να αυταπατάται ότι εκτόνωσε την κατάσταση.
Από τις αρχές του ’73, η κατάσταση έχει ξεφύγει οριστικά από τα όρια ανοχής - αντοχής του δικτατορικού καθεστώτος, το Σπουδαστικό της Ασφάλειας, τα ψευδοεκλεγμένα Δ. Σ. των φοιτητικών Συλλόγων και οι λίγοι φοιτητές που μπορεί να κινητοποιήσουν, καθώς και η πλειονότητα των καθηγητών, που παθητικά ακολουθεί τις επιλογές των Κυβερνητικών Επιτρόπων -που το καθεστώς έχει επιβάλλει σε όλα τα ΑΕΙ με απόστρατους αξιωματικούς - δεν αρκούν για να αντιμετωπίσουν το ογκούμενο αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα.
Έκπληκτο το καθεστώς σκληραίνει σπασμωδικά τη στάση του. Επιχειρεί με νέες διώξεις, συλλήψεις, προσαγωγές εκατοντάδων φοιτητών στην Ασφάλεια και παραπομπές σε δίκες φοιτητών να εκφοβίσει το κίνημα.
Την ίδια ώρα ενεργοποιούνται και τα Πειθαρχικά Συμβούλια των ΑΕΙ, όπου παραπέμπονται φοιτητές είτε γιατί μάζευαν υπογραφές, είτε γιατί συνέταξαν υπόμνημα για τα προβλήματα της Σχολής τους «χωρίς να εκπροσωπούν κανέναν διατυπώνοντας αξιώσεις που ήσαν αποκλειστικά αρμοδιότητας των οργάνων διοίκησης του Πανεπιστημίου και της πολιτείας... (ενώ με το κείμενό τους) κλονίζεται η τάξις και το υφιστάμενον πολιτειακόν καθεστώς » (από την εισήγηση παραπομπής στο πειθαρχικό φοιτητών της ΑΣΟΟΕ οι οποίοι είχαν συντάξει έκθεση για τις σπουδές στη Σχολή τους).
Το αποτέλεσμα όλων αυτών των ενεργειών, είναι ακριβώς το αντίθετο από το αναμενόμενο, χιλιάδες φοιτητές ξεχύνονται με ανοικτά αντιδικτατορικά συνθήματα στα προαύλια των Σχολών τους και από εκεί στους δρόμους του κέντρου της Αθήνας. Η αντιπαράθεση γίνεται πια καθημερινή.
Αυτοί που...«δεν εκπροσωπούν κανέναν...» κλονίζουν πράγματι... «την τάξιν και το υφιστάμενον πολιτειακόν καθεστώς», μετατρέπονται στο συλλογικό εκείνο Υποκείμενο, προς το οποίο στρέφεται με ελπίδα το διάχυτο αντιδικτατορικό αίσθημα.
Η συνέχεια στο επόμενο
Υ.Γ. Από το επίμετρο του δεύτερου τόμου ‘Ελληνικό Πανεπιστήμιο και Φοιτητικό Κίνημα 1909 -1941. Με επίμετρο ‘Από το χθες στο σήμερα του Θεσμού’ που μόλις εκδόθηκε από τις εκδ. ‘Παπαζήση’
