Η έκθεση με τίτλο «Η Υπέρβαση της Άβυσσος» που παρουσιάζεται στο Ωδείο Αθηνών εμπνέεται από την “Ασκητική” του Νίκου Καζαντζάκη. Ο επισκέπτης μπορεί να δει στην είσοδο της έκθεσης το χειρόγραφο της “Ασκητικής”, δάνειο του Μουσείου Καζαντζάκη, για το οποίο χαρακτηριστικά γράφει στην εισαγωγή της έκθεσης η καλλιτεχνική διευθύντρια του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης Κρήτης Μαρία Μαραγκού: «Το κείμενο, απτό και πολύτιμο, στο αρχικό του χειρόγραφο παραμένει ένα ολοκληρωμένο, μέγιστο έργο τέχνης».
Από τα 34 έργα ξένων και Ελλήνων δημιουργών που εκτίθενται ξεχωρίζω το έργο «Η Μεγάλη Κούνια» του Βλάση Κανιάρη, τόσο γιατί αυτό συγκλονίζει καθώς αφορά άμεσα την Ιστορία της μετεμφυλιακής Ελλάδας μέχρι και σήμερα, όσο και γιατί μιλά ιδιαίτερα σε προσωπικά βιώματα της ξενιτιάς. Η «Μεγάλη Κούνια» δημιουργήθηκε από τον Κανιάρη το 1974 στο Βερολίνο και φέρνει μπρος μας ζωντανό το σκηνικό της τότε Ελλάδας. Μια Ελλάδα μπλε, δοσμένη μέσα από το σκούρο μπλε ύφασμα που κρέμεται στο κέντρο, δίνει στους αγγέλους της το φόντο για να ανοίξουν, παρά τη γύρω σκοτεινιά, τα φωτεινά φτερά τους. Η τραγωδία πλαισιώνεται από μεγάλα ξύλα, μαδέρια: Τα πρώτα σαν μεγάλο Π σχηματίζουν μια πύλη, άνοιγμα και μαζί όριο της σκηνής για το εξελισσόμενο δράμα, τα άλλα, ακόμη μεγαλύτερα, υψώνονται από δεξιά και αριστερά σε λοξή κατεύθυνση, τέμνουν σαν μαχαίρια την πύλη και τον γύρω αέρα, απειλούν όποιον προσπαθεί να ξεφύγει.
Στο μέσο του Π κρέμεται η «Μεγάλη Κούνια» (The big Swing). Πάνω της, όρθιο στέκει το μανεκίνο ενός άνδρα ντυμένου με ρούχα εργατικά κι ένα ζωνάρι στη μέση, που ακουμπά την κούνια με τα πόδια σε μια κίνηση προς τα μπρος, έτοιμος να πετάξει. Καθώς αιωρείται, θα μπορούσε να πέσει, γιατί η στάση του είναι επικίνδυνη. Εκείνος όμως έχει φτερά χρυσαφιά, φτιαγμένα από πλέγμα με πολύπλοκα σχέδια, που λαμπυρίζουν στο φως. Αυτός ο άνθρωπος είναι βουτηγμένος στην ανέχεια, στη μοναξιά της ξενιτιάς και κάτω από τη φασιστική απειλή, ελπίζει όμως πως μπορεί να αντέξει, να πετάξει και να σωθεί. Τα φτερά τού δίνουν την ελπίδα της ελευθερίας, της δικαιοσύνης αλλά και τη δύναμη του έρωτα. Δεν είναι μήπως μέσα σε αυτή τη μαγική πόλη που έφτιαξε και ο Βιμ Βέντερς τα δικά του φτερά της ελπίδας και του έρωτα δεκαπέντε χρόνια αργότερα από τον Κανιάρη, όταν έπεσε το τείχος του Βερολίνου;
Ο Κανιάρης με τις κούκλες του δημιούργησε τη σειρά έργων με τους εργάτες μετανάστες στη Γερμανία, τους γκασταρμπάιτερ, δηλαδή τους «φιλοξενούμενους εργάτες» όπως ονόμαζαν τους ξένους εργάτες για να δηλώσουν πως απλά τους ανέχονται. Οι κούκλες του, ντυμένες συνήθως με το καρό εργατικό πουκάμισο και τις βαλίτσες στο χέρι ή ακουμπισμένες στην άκρη, βρίσκονται σε έναν σιδηροδρομικό σταθμό μιας βιομηχανικής πόλης ή σε εργατικό δωμάτιο. Είναι φιγούρες της καθημερινής ζωής, ζουν την πραγματικότητα της ξένης χώρας δουλεύοντας, προσπαθώντας. Τούτος όμως ο Άγγελος είναι ξεχωριστός, πάει παραπέρα, έχει χρυσά φτερά και είναι έτοιμος να πηδήξει και να πετάξει. Ο Κανιάρης τον αγαπούσε ιδιαίτερα, γιατί έδινε ελπίδα. Αλλά ταυτόχρονα ήθελε να είναι στο έργο παρόν το πλαίσιο της σκηνής μέσα στη βασανισμένη Ελλάδα της χούντας με την απειλή της απόλυσης και της βίας, ήθελε να είναι σαφές το πολιτικό περιεχόμενο: Η γυναίκα του Κανιάρη μου διηγούταν πρόσφατα πως ύστερα από μια έκθεση είχαν χαθεί τα μεγάλα ξύλα του πλαισίου κι εκείνος, γεμάτος στενοχώρια, έψαχνε να βρει καινούργια για να αντικαταστήσει τα παλιά. Τελικά, έπειτα από μεγάλη επιμονή, τα ξύλα βρέθηκαν και το έργο αποκαταστάθηκε.
Είπα στην αρχή πως αυτό το έργο με συγκινεί και για λόγους προσωπικών βιωμάτων. Η «Μεγάλη Κούνια» δημιουργήθηκε το 1974, όταν ο Κανιάρης ήταν υπότροφος για τρία χρόνια της DAAD στο Βερολίνο. Παράλληλα στην ίδια περίοδο βρισκόμασταν στο Βερολίνο με συντρόφους μου και άλλους Έλληνες μετανάστες, μέχρι που έπεσε η Χούντα. Ο κόσμος μας ζούσε δύσκολα, τρώγοντας έτσι φασολάδα και κονσέρβες στα εργατικά και τα φοιτητικά χάιμ, είτε βουρστ στις καντίνες των σταθμών του τρένου, ενώ ταυτόχρονα αλώνιζε τη Γερμανία για τις αντιδικτατορικές διαδηλώσεις, ετοιμάζονταν για αποστολές παράνομου υλικού και ανθρώπων για τον αγώνα στην πατρίδα. Ο Κανιάρης, ως βαθιά αριστερός άνθρωπος και εμβληματικός καλλιτέχνης, μπόρεσε να δώσει στο έργο του περιεχόμενο και μορφή για να εκφράσει αυτούς που, αν και αιωρούμενοι σε ξένο τόπο, ζουν με την επιθυμία να έχουν φτερά.
*Η έκθεση στο Ωδείο Αθηνών διαρκεί μέχρι τις 29 Ιανουαρίου 2017.
