Σε ένα σχετικά πρόσφατο άρθρο του με τίτλο «Το δίλημμα ανάμεσα στον λαϊκισμό και την πραγματικότητα»,1 ο Πολ Κρούγκμαν αναπτύσσει μια ενδιαφέρουσα άποψη: Ότι ο Τραμπ κέρδισε τις αμερικανικές εκλογές επειδή η λευκή εργατική τάξη ψήφισε με γνώμονα όχι τα οικονομικά της συμφέροντα, αλλά την απέχθειά της για τις φιλελεύθερες ελίτ που την περιφρονούν ευνοώντας επιδεικτικά τους μη λευκούς.
Αυτή η «αταξική/φυλετική» ερμηνεία (vis-a-vis identity politics), η οποία στηρίζεται σε συγκεκριμένα ποσοτικά στοιχεία, ξαναφέρνει στο προσκήνιο το γνωστό πρόβλημα του «υποκειμενικού παράγοντα». Συνειρμικά λοιπόν και κάπως ποιητικά, αυτός ο «Παύλος», ο Κρούγκμαν, αρχίζει να μου θυμίζει έναν «Πέτρο», τον Αμπατζόγλου.
Ο Αμπατζόγλου (1931-2004) ήταν ένας από τους λιγότερο γνωστούς σύγχρονους πεζογράφους. Εξέδωσε το πρώτο του βιβλίο, μια συλλογή διηγημάτων με τον τίτλο «Μινώταυρος», το 1962. Ακολούθησαν αρκετές νουβέλες, αφηγήματα και μυθιστορήματα (όπως το «Τι θέλει η κυρία Φρίμαν», «Ανθρώπινες σχέσεις», «Παύλος και Ελένη», «Μια συνηθισμένη μέρα», «Στη σιωπή του έρωτα»). Αυτός ο χαριτωμένος κοσμοπολίτης μας τράβηξε απαλά το μανίκι μετά τη μεταπολίτευση και μετά μας χαιρέτησε.
Στην πρώιμη φάση του έργου του ο Αμπατζόγλου είχε εφεύρει μια υπερβατική περσόνα. Όταν ο ήρωάς του στριμωχνόταν από τις περιστάσεις, αποκτούσε ξαφνικά υπερφυσικές δυνάμεις που του έδιναν τη δυνατότητα να βλέπει, ν’ ακούει και να ξεπερνάει κάθε φυσικό και ψυχολογικό εμπόδιο. Αυτό όμως αλλάζει στον ώριμο Αμπατζόγλου. Στα τελευταία του μυθιστορήματα οι χαρακτήρες αντιμετωπίζουν πλέον την ωμή -και πολλές φορές τραγική- πραγματικότητα που τους περιβάλλει ως ευάλωτοι, συνηθισμένοι άνθρωποι. Ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα αυτής της γραφής βρίσκουμε στο «Παύλος και Ελένη».
Για συντομία αντιγράφω από την παρουσίαση του βιβλίου στο «Βήμα» του 1990 που έκανε ο Κρίτων Χουρμουζιάδης:
«Ο Παύλος έχει από καιρό μια μόνιμη σχέση με την Ελένη. Μένουν πιστοί ο ένας στον άλλο, ώσπου εμφανίζεται στην παρέα ο Αλέκος. Η Ελένη αισθάνεται γι’ αυτόν μια ακατανίκητη έλξη, που δεν την κρύβει από τον Παύλο. Με τη λογική της σύγχρονης χειραφέτησης, τον πείθει ότι είναι φυσικό να της επιτραπεί μια σεξουαλική περιπέτεια, αφού αγαπάει μόνο τον Παύλο και θα μείνει για πάντα κοντά του.
Παρ’ όλο που ο Παύλος μοιάζει ν’ αποδέχεται τα λογικά της επιχειρήματα, στην πράξη επαναστατεί. Κατά την ολιγοήμερη απουσία της (Ελένης) επιδίδεται σε μια σειρά από εσωτερικούς μονολόγους, (...) μια βασανιστική διαλεκτική που σκοπεύει να τον οδηγήσει σε συμπεράσματα. Πολλά ζεύγη αντιθέσεων λειτουργούν αντιστικτικά στην αφήγηση, αρχίζοντας από τα αρσενικό - θηλυκό, έρωτας - σεξ, πολυγαμία - μονογαμία, συναίσθημα - λογική, ζήλεια - ανεκτικότητα, (...) προσωπικό δίκιο - κοινωνική σύμβαση».
Ο Αμπατζόγλου περιγράφει το γνωστό δράμα «άλλα θέλω κι άλλα κάνω». Όμως γιατί οι άνθρωποι -και οι πολίτες- συνηγορούν σε πράγματα και καταστάσεις που αντιφάσκουν μ’ αυτό που ζει και πάλλεται μέσα τους; Η σύντομη απάντηση είναι: «Επειδή παραπλανώνται από τη φαντασιακή αναπαράσταση της πραγματικότητας, δηλαδή τους ιδεολογικούς μηχανισμούς».
Σωστό αυτό ως γενική περιγραφή, αλλά ελάχιστα χρήσιμο στα καθ’ ημάς και τα καθ’ ημέραν. Για να το πω αλλιώς: Οι κλασσικοί λένε στο γνωστό εδάφιο του «Κομμουνιστικού Μανιφέστου»: «Οι προλετάριοι δεν έχουν να χάσουν τίποτα παραπάνω από τις αλυσίδες τους». Το ξέρουν όμως αυτό οι άμεσα ενδιαφερόμενοι;
Υποψιάζομαι ότι δεν το ξέρουν. Γιατί πέρα από τα ΜΜΕ, που συστηματικά παραμορφώνουν την πραγματικότητα, οι καθιερωμένες κοινωνικές συμβάσεις και οι ενδογενείς «μηχανισμοί αμύνης του εγώ» κατατείνουν στο ίδιο πράγμα: την εύσχημη αποσιώπηση όλων των ενοχλητικών αντιφάσεων που εμφανίζονται όταν μιλάμε για τις ανθρώπινες σχέσεις.
Έτσι όμως προκύπτουν νέες, εξωτικές και περίεργες ταυτότητες: Ο φτωχός γίνεται μεσαία τάξη (σε σχέση με τον απόλυτα εξαθλιωμένο), ο ιδιοτελής εμφανίζεται στον εαυτό του ως γενναιόδωρος (εν συγκρίσει με το απόλυτο λαμόγιο) κι ο ημιμαθής πλασάρεται ως τέρας μορφώσεως (όταν απευθύνεται σε λειτουργικά αναλφάβητους).
Για να το συνοψίσουμε λοιπόν: Κλέβουμε διαρκώς απ’ τον Πέτρο για να ξοφλήσουμε τον Παύλο, όπως λένε οι Αγγλοσάξονες. Όσο όμως ο Παύλος τρώγεται μέσα του -αλλά το παίζει και λαρτζ- δουλειά δεν γίνεται!
1 Paul Krugman: “Quandary of populism vs. reality”, The New York Times, November 26-27, 2016
* Ο Σπύρος Γεωργάτος διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων
