Κάποιος, κάπου, κάποτε είχε πει το εξής: Ο ρόλος της Παιδείας είναι να μετατρέπει τον καθρέφτη (της αυτο-αναφορικότητας) σε παράθυρο (μέσω του οποίου βλέπουμε τι συμβαίνει έξω από μας). Μεγάλη κουβέντα, που μπορεί όμως να διατυπωθεί και αλλιώς. Η Παιδεία είναι το Όργανο μέσω του οποίου η διαισθητική (υποκειμενική) οπτική αντικαθίσταται σιγά σιγά από μια ικανότητα αντικειμενικής εκτίμησης της πραγματικότητας. Και ο Λόγος ανακτά τον κοινωνικό χαρακτήρα του προσαρμοζόμενος ακριβώς στην (κοινωνική) υφή του.
Αν κάτι απ' όλα αυτά ισχύει στο ελάχιστο, τότε ο τρόπος που βλέπουμε το Σχολείο και το Πανεπιστήμιο πρέπει να αλλάξει ριζικά. Διότι εκείνο που μετατρέπει τον καθρέφτη σε παράθυρο δεν είναι η εκπαίδευση-εργαλείο (π.χ., οι σπουδές ως προβαθμίδα για την ένταξη στην αγορά εργασίας και η μόρφωση ως μηχανισμός κοινωνικής κινητικότητας), αλλά ακριβώς το αντίθετο: η Παιδεία ως δρόμος που οδηγεί στην αυτογνωσία μέσω της κοινωνικοποίησης - και δι' αυτής, βέβαια, σε όλα τα άλλα.
Επειδή τα παραδείγματα είναι πάντοτε πιο εύγλωττα από τις αφηρημένες εκφράσεις, ας σκεφτούμε τι ακριβώς συνέβη στη Μεταπολίτευση. Πολλοί ελεεινολογούν το Πανεπιστήμιο της δεκαετίας του 1970 και του 1980, διότι είχε γίνει παρανάλωμα του «κομματισμού». Κι όμως, όποιος είχε την τύχη να περάσει από κει, έχει σίγουρα διαφορετικές εμπειρίες. Χάρις στις πολιτικές νεολαίες, πολλά παιδιά εντάχθηκαν σε μια συλλογικότητα, άρχισαν να διαβάζουν μια βιβλιογραφία πολύ έξω από το στενό τους πεδίο κι ενδιαφέρονται για το τι συμβαίνει στον υπόλοιπο κόσμο. Τα λεγόμενα «πηγαδάκια» από το 1975 έως το 1979 ήταν κάτι σχεδόν αρχαιοελληνικό, με βάθος, πάθος και ευρύτητα που ξεπερνούν ένα μεταπτυχιακό μάθημα στην Ελλάδα του 2016.
Αυτή η «ανοιχτή» θέαση του κόσμου είχε επίσης μιαν άλλη ευεργετική παρενέργεια: πολλοί συνειδητοποιούσαν ότι τα πραγματικά τους ενδιαφέροντά ήταν κάπου αλλού. Φοιτητές της Ιατρικής πήγαιναν στις παραδόσεις του Μπαμπινιώτη (που τότε είχε προτείνει μια ενδιάμεση μορφή γραφής ανάμεσα στην καθαρεύουσα και τη δημοτική) για να «τοποθετηθούν» μετά λόγου γνώσεως στη συνέλευσή τους (που τότε ήταν επί παντός του επιστητού) και να συγκινήσουν έτσι το ακροατήριο. Μετά «κολλούσαν» με τη γλώσσα. Άλλοι συμμετείχαν στο θεατρικό τμήμα (ίσως για να βρουν πιο εύκολα παρέα) και σιγά σιγά άρχισε να τους συγκινεί η θεατρική γραφή. Τέλος, άλλοι (σαν κι εμένα) πες πες με τον διαλεκτικό υλισμό καταλάβαιναν ότι τους αρέσουν πιο πολύ οι ποσοτικές αλλαγές που μετατρέπονται σε ποιοτικές και έβρισκαν έτσι μια δική τους θέση ισορροπίας ανάμεσα στον Ευτύχη Μπιτσάκη και τις Θετικές Επιστήμες.
Δεν πρόκειται για εγκυκλοπαιδικές γνώσεις, ούτε για ρομαντικά παιδιαρίσματα που θα τα ξέπλενε μετά η καθημερινότητα και τα χρόνια. Μέσω του «ανοιχτού παράθυρου» συγκροτήθηκαν έλλογες προσωπικότητες, αξιακά συστήματα, απόψεις και στάσεις ζωής. Όταν ο Νίκος Φίλης ανέσυρε από τη βιβλιογραφία τού Μαξ Βέμπερ τη διάστιξη ανάμεσα στην «ηθική της ευθύνης» και την «ηθική του φρονήματος» για να περιγράψει το δίλημμα το οποίο αντιμετώπιζε η Αριστερά μετά τη συνθηκολόγηση με τους δανειστές, δεν ανακαλούσε στη μνήμη του κάτι που διάβασε σε ένα μπλογκ χτες το βράδυ. Μπορεί ενδεχομένως να του το θύμισε μια πρόσφατη συζήτηση ή ένα σχόλιο άλλων, αλλά η εύστοχη χρήση του και η εφαρμογή του στη συγκυρία ερχόταν, πιστεύω, από πολύ μακριά.
Καλές, λοιπόν, οι νομοτεχνικές ρυθμίσεις, καλές οι επιτροπές, καλή η διαβούλευση. Τι θα γονιμοποιήσει όμως σήμερα, κάτω από τελείως διαφορετικές συνθήκες, τη μαθησιακή διαδικασία; Τι θα εξασφαλίσει τη σύμμετρη μόρφωση και την Παιδεία και τι θα προαγάγει -μέσω αυτής- την κοινωνικοποίηση των νέων μαθητών και των φοιτητών; Παρακολουθώντας τη χθεσινή συζήτηση στη Βουλή αντιλαμβάνεται κανείς πόσο διαφορετική είναι η βάση της συζήτησης από εκείνη που θά 'πρεπε να 'ναι. Ο Φίλης και ορισμένοι ομήλικοί του μπορεί να είναι μια (αξιοσημείωτη) εξαίρεση. Αλλά αυτό, δυστυχώς, δεν σώζει την παρτίδα όσο η κοινωνία δεν διεκδικεί αυτό που πραγματικά της αξίζει.
