ΤΗΣ ΧΡΙΣΤΙΝΑΣ ΑΛΕΞΟΠΟΥΛΟΥ*
Τι συμβαίνει όταν η Ευρωπαϊκή Ένωση ή κάποιο ισχυρό κράτος της προτείνει να δέχεται έναν Σύρο για κάθε Σύρο που η Τουρκία θα «ξαναπαίρνει πίσω»; Τι σημαίνει αυτή η μεταχείριση των προσφύγων και μεταναστών αν όχι την αντιμετώπισή τους σαν αντικείμενα εμπορικής συνδιαλλαγής, ανταλλάξιμα μεγέθη, νούμερα χωρίς πρόσωπο; Πώς η στάση αυτή εγγράφεται στο παρόν μας, τι θυμίζει από το σχετικά πρόσφατο παρελθόν μας και πώς θα το καταγράψει η Ιστορία στο μέλλον;
Κάθε ιστορική συγκυρία έχει τα γνωρίσματά της, τα ιδιαίτερα διακυβεύματά της, κάποιες συνθήκες που τη διαμορφώνουν και την κάνουν μοναδική. Τα βιώματα των ανθρώπων τίθενται πέρα από την ιστορική συγκυρία και παράλληλα μαζί της. Κάποιες εμπειρίες έχουν έναν πανανθρώπινο χαρακτήρα, γιατί αγγίζουν τον τρόπο μας να υπάρχουμε για τον άλλον και να αναγνωριζόμαστε από εκείνον. Και ταυτόχρονα, φέρουν τα σημεία της εποχής τους, στον βαθμό που νοηματοδοτούνται μέσα από αυτήν και τις αξίες της, σε όλη την πολυπλοκότητα και τη συγκρουσιακότητα που χαρακτηρίζει τα αξιακά συστήματα, μεταξύ κυρίαρχων και μη, αντιλήψεων και παραστάσεων.
Στην περίπτωση των προσφύγων η πρόταση της ανταλλαγής τους μπορεί να χαρακτηριστεί σε τρία επίπεδα. Το πρώτο και πιο άμεσο είναι αυτό που αφορά την εμπειρία ενός ανθρώπου σε οποιοδήποτε μήκος και πλάτος της γης στον οποίο λέμε ότι είναι ανταλλάξιμος. Όπως κάποτε ένας μάρτυρας της Μικρασιατικής Καταστροφής είχε πει για την ανταλλαγή πληθυσμών «εμείς ξέραμε ότι ανταλλάζουν τα κοπάδια, όχι τους ανθρώπους». Ένας γραφειοκρατικός μηχανισμός βγαλμένος από τη φαντασία τού Όργουελ ή του Κάφκα θα μπορούσε λοιπόν να προβεί στην αντικειμενοποίηση και ανταλλαγή ανθρώπων, απογυμνωμένων από την υποκειμενικότητά τους.
Το δεύτερο είναι αυτό της ιστορικής παράδοσης μέσα στην οποία εγγράφεται αυτή η κίνηση της Ευρώπης και που έρχεται να σηματοδοτήσει μια ολόκληρη στρατηγική διγλωσσίας όπου αφενός πρεσβεύεται η δημοκρατία και ο σεβασμός των ανθρώπινων δικαιωμάτων, και αφετέρου αφήνουμε την Τουρκία, και όχι μόνον, να κάνει τα ακριβώς αντίθετα. Και δεν είναι ότι απλώς η Ευρώπη νίπτει τας χείρας της, είναι ότι, αντίθετα, η στάση των μεν προϋποθέτει και υποθάλπει αυτή των δε, κατά τρόπον ανάλογο με εκείνο της στάσης της Ευρωπαϊκής Ένωσης απέναντι στα στρατόπεδα μεταναστών στην Αφρική. Είναι η λογική τού «Κάντε εσείς τη βρωμοδουλειά και εμείς σας πληρώνουμε, αρκεί να μην έρθουν σε μας »... Ποιοι; Αυτοί οι άνθρωποι για την κατάσταση των οποίων οι πρώην και νυν αποικιακές δυνάμεις έχουν τεράστια ευθύνη. Είναι η ίδια λογική που διέπει την ύπαρξη φυλακών όπου παραβιάζεται η συνθήκη της Γενεύης σε διάφορες χώρες εκτός αμερικανικού εδάφους, κατά τη διακυβέρνηση του Μπους και μετά, όταν οι ΗΠΑ προτίθεντο να εξάγουν τη δημοκρατία τους στον κόσμο. Γιατί μιλώντας για διγλωσσία, είναι σημαντικό να θυμίσουμε ότι όλες αυτές οι προτάσεις διατυπώθηκαν και πραγματοποιήθηκαν από φορείς που υποτίθεται ότι θα προάσπιζαν τις αξίες ενός δημοκρατικού και ανθρωπιστικού κοινωνικού προτύπου, από χώρες που ψάχνουν εν τέλει τρόπους να προδώσουν το πνεύμα των νόμων τους, χωρίς να πειραχτεί το γράμμα τους.
Το τρίτο είναι αυτό της φαντασιακής διάστασης που μπορούν να συνθέσουν τα δύο προηγούμενα επίπεδα, μεταξύ άρνησης του υποκειμένου και διγλωσσίας, σε επίπεδο ψυχικό και κοινωνικό. Η αίσθηση της ασυνέπειας και της υποκρισίας αντιληπτή στους μεν ή αντίθετα παραμερισμένη για τους δε, αντικείμενο απώθησης, διάψευσης ή άρνησης, αποτελεί το κύριο διακύβευμα της ιστορικής μας συγκυρίας. Η ανταλλαγή ψυχών μέσα σε μια αριθμητική λογική, πίσω από τον ορθολογισμό της, κρύβει μια ποικιλόμορφη άρνηση της πραγματικότητας, που αποκόπτει ένα κομμάτι της αλήθειας και το εξουδετερώνει, ώσπου κάποια στιγμή όλα επιστρέφουν και μορφοποιούνται μέσα από αέναους κύκλους βίας.
Η ιστορική ευθύνη βαραίνει και θα βαρύνει όλους αυτούς που συμμετέχουν είτε εθελοτυφλώντας είτε συνειδητά στην αναπαραγωγή αυτής της βίας. Η σύμπραξη με το τουρκικό καθεστώς που παραβιάζει συστηματικά τα ανθρώπινα δικαιώματα, καταδιώκει τους αντιφρονούντες και τις μειονότητες και συμβάλλει στην εμπορευματοποίηση μιας ανθρωπιστής κρίσης είναι ασύμβατη με τις δημοκρατικές μας αξίες. Και τη συμμετοχή σε αυτήν την καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων από τις ευρωπαϊκές χώρες έχουμε ισχυρές πιθανότητες να την ξαναβρούμε στον δρόμο μας. Ό,τι δεν γίνεται αντικείμενο σκέψης και επεξεργασίας, επανέρχεται στην πραγματικότητά μας, με τους πλέον βίαιους τρόπους.
* Η Χριστίνα Αλεξοπούλου είναι ψυχολόγος και διδάκτωρ Ιστορίας, εργάζεται στο πανεπιστήμιο της ΙΝΑΛΚΟ (Παρίσι).
