Του ΔΗΜΗΤΡΗ ΧΑΣΑΠΗ
Τα τελευταία χρόνια, με αφορμή τις πολιτικές λιτότητας και την κοινωνική κρίση που δημιούργησε η εφαρμογή τους στην Ελλάδα, αλλά και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, έχουν κυριαρχήσει δύο διακριτές και απολύτως αντιθετικές μορφές σκέψης, οι οποίες διαμορφώνουν αντίστοιχα την πρόσληψη και ερμηνεία της πραγματικότητας και κατά συνέπεια την αντιμετώπιση των προβλημάτων, τα οποία συνθέτουν πολλές όψεις αυτής της πραγματικότητας.
Η μια μορφή σκέψης, η οποία προβάλλεται και ως πραγματιστική, είναι μια σκέψη απολύτως διαχειριστική. Εδραιώνεται σε ταυτολογίες, κυκλικά επιχειρήματα και λεκτικά τεχνάσματα, ενώ εκφράζεται με γενικόλογες βεβαιότητες, αυθαίρετα διλήμματα και πολλές φορές απειλητικές διατυπώσεις. Προτάσσει τη διαχείριση με στόχο τη διατήρηση και αναπαραγωγή του παρόντος, γι' αυτό και είναι μια σκέψη συντηρητική. Υιοθετείται και προβάλλεται από τους λεγόμενους τεχνοκράτες και από τους πολιτικούς που μιμούνται τους τεχνοκράτες.
Η σκέψη αυτή ανακυκλώνει μια πανομοιότυπη συλλογιστική για κάθε περίπτωση, διανθισμένη με αναφορές σε επιλεγμένα αριθμητικά δεδομένα.
Πρώτον, η πραγματικότητα είναι αυτή που είναι και δεν ενδιαφέρει πώς και γιατί διαμορφώθηκε έτσι όπως είναι και, δεύτερον, υπάρχει ένας μοναδικός, ο δικός τους τρόπος να αντιμετωπίσουμε τα προβλήματα, τα οποία επίσης ορίζονται και ιεραρχούνται με τα δικά τους κριτήρια.
Στη διαχειριστική σκέψη, η πολιτική είναι άχρηστη και μάλλον επιζήμια, οι δημοκρατικοί θεσμοί και οι διαδικασίες τους προβληματικές και η κοινωνία δεν υπάρχει. Αυτή είναι η σκέψη που διέπει την κυβερνητική πρακτική και διακονείται από τους εκπροσώπους του Ευρωπαϊκού νεοφιλελευθερισμού, με την οποία είμαστε αντιμέτωποι σήμερα και θα είμαστε όσο ο ΣΥΡΙΖΑ εδραιώνει την πολιτική του υπεροχή.
Η άλλη μορφή σκέψης θα μπορούσε να ονομαστεί υποθετική (αν και ο όρος είναι για την περίπτωση σχηματικός και όχι κυριολεκτικός) και με τους κανόνες της λογικής είναι μια «υπό συνθήκη» σκέψη, βασισμένη μια συλλογιστική του τύπου: «εάν... τότε». Είναι η σκέψη των μαθηματικών γιατί είναι μια σκέψη παραγωγής γνώσης, αλλά είναι και η σκέψη που βρίσκεται στη βάση των αριστερών πολιτικών, γιατί, αναφερόμενη στην κοινωνία και στα προβλήματα της, είναι μια σκέψη προγραμματική.
Το «εάν» διαβάζει την πραγματικότητα και ταυτόχρονα σχεδιάζει την αλλαγή της και το «...τότε» της σκέψης αυτής διαμορφώνει προγραμματικά το μέλλον, γιατί, παρά τον όρο «υποθετική», είναι μια σκέψη η οποία δημιουργεί συνδέσμους δυνητικούς και όχι εικονικούς ανάμεσα στις υποθέσεις και στα συμπεράσματά της, «εάν υπάρξει αυτό, τότε θα υπάρξει εκείνο».
Ο συχνότερος, βέβαια, αντίλογος της διαχειριστικής σκέψης συνοψίζεται στο επιχείρημα ότι, αφού είναι αδύνατον να υπάρξει το αυτό, τότε δεν έχει κανένα νόημα να συζητάμε για το εκείνο. Το επιχείρημα, όμως, αυτό τεκμηριώνει το αδύνατο της προκείμενης παραδοχής σε μια συγκεκριμένη, ιδιοτελή, ανάγνωση και ερμηνεία της πραγματικότητας.
Η πρόκληση, όμως, της υποθετικής σκέψης είναι η συζήτηση και για τις προκείμενες και για τη σχέση τους με τα συμπεράσματά τους ή, με άλλα λόγια, και για τα δεδομένα και για τα ζητούμενα και για τις μεταξύ τους σχέσεις.
Και αν θέλω να υπάρξει «εκείνο», τότε πρέπει να διαμορφώσω «αυτό» που προϋποτίθεται, να χαράξω δηλαδή μια στρατηγική του παρόντος «αυτού» που θα οδηγεί αναγκαία στο «εκείνο» του μέλλοντος.
Η υποθετική, προγραμματική, σκέψη είναι σήμερα η μοναδική αντίπαλη στη διαχειριστική σκέψη, η οποία εκλαμβάνει το μέλλον ως μια αέναη επανάληψη του παρόντος. Γιατί, χωρίς να αγνοεί ή να αρνείται την πραγματικότητα του παρόντος, την υπερβαίνει και οργανώνει τους όρους της μελλοντικής διαμόρφωσής της, ως μιας εντελώς διαφορετικής πραγματικότητας, και από την οπτική αυτή είναι μια σκέψη που δημιουργεί συνθήκες δράσης συνδυάζοντας τη διαμόρφωση του παρόντος με τον σχεδιασμό του μέλλοντος.
Το ζητούμενο σήμερα είναι αυτή η σκέψη, η οποία είναι συστατική της Αριστεράς, να αποτελεί και σκέψη που οργανώνει τη δράση των αριστερών.
*Ο Δημήτρης Χασάπης διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
