Το πρώτο πράγμα που διαπιστώνει κανείς διαβάζοντας αναλύσεις και σχόλια στον τουρκικό Τύπο για το πραξικόπημα της περασμένης Παρασκευής είναι το πόσο πολωμένες, δογματικές, μονόπλευρες, διαμετρικά αντίθετες είναι οι ερμηνείες και οι αιτιολογήσεις που διατυπώνονται όσον αφορά το “πριν” και το “μετά”, ειδικά το “μετά”:
“Η καταστροφή που αποφύγαμε θα διδάξει σε όλους ότι η δημοκρατία μας πρέπει να ενισχυθεί” έγραψε στη “Χουριέτ” ο αρθρογράφος Μεχμέτ Γιλμάζ καλώντας εμμέσως τον Ερντογάν “να εργαστεί για να αποκτήσει η Τουρκία μια πλουραλιστική και ισχυρή δημοκρατία”. Παρόμοια άποψη διατυπώνει κι άλλος σχολιαστής της εφημερίδας, ο Σεμί Ιντίζ, γράφοντας ότι «είναι ώρα να σώσουμε τη δημοκρατία, όχι να αναδεύσουμε περισσότερο τη διαίρεση».
Αλλά για το “από 'κεί” στρατόπεδο το ζητούμενο είναι άλλο: “Η προσπάθεια της Τουρκίας να ομαλοποιήσει εκ νέου τον ρόλο του Ισλάμ στην κοινωνία είναι το σημείο-κλειδί” για την επόμενη ημέρα, έγραψε στη φιλοκυβερνητική “Σαμπάχ” ο Χατέμ Μπαζιάμ, εντάσσοντας το τελευταίο πραξικόπημα όπως και τα προηγούμενα, στις συνέπειες της στροφής της τουρκικής ελίτ προς τον “ευρωκεντρισμό” μετά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο. Αυτός ο προσανατολισμός, ισχυρίζεται ο αρθρογράφος, έχει διαμορφώσει “ένα ευδιάκριτο μετα-αποικιακό μοτίβο, μόνιμο χαρακτηριστικό του οποίου είναι τα στρατιωτικά πραξικοπήματα και οι παρεμβάσεις ώστε να αποτραπεί μια φυσιολογική κατάσταση ανάπτυξης στη χώρα”. Ανάλογα πολωτικές εμφανίζονται και οι απόψεις για τη θέση της Τουρκίας στο σύστημα των διεθνών σχέσεων: Με τη Δύση ή ενάντια σ’ αυτή;
Αντιαμερικανισμός
“Μέχρι το απόγευμα της (σ.σ: περασμένης) Παρασκευής, η Τουρκία ήταν μια επαρκής και σταθερή χώρα, αν και προβληματική, που λειτουργούσε ως ενδιάμεσος δεσμός μεταξύ Ευρώπης και καταρρέουσας Μέσης Ανατολής, και ως ένας εταίρος για τις Ηνωμένες Πολιτείες. Το πραξικόπημα, το αποτέλεσμα του οποίου είναι ακόμα ασαφές, έβγαλε την Τουρκία από την Ευρώπη και την τοποθέτησε ξεκάθαρα στη Μέση Ανατολή” σχολίασε στο CNN η καθηγήτρια Τουρκικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Στοκχόλμης Τζένι Ουάιτ, υιοθετώντας τη διάχυτη πεποίθηση ότι η χώρα “υπάγεται” πολιτικά και πολιτισμικά στη μεσανατολική αταξία.
Είναι όμως αυτό “πρόβλημα” για το σημερινό σύστημα εξουσίας στην Άγκυρα; Μπορεί να ανησυχήσει τον Ερντογάν το ότι η χώρα του δεν θεωρείται πλέον προβεβλημένο μέλος του δυτικού κόσμου; Ή μήπως είναι κάτι σαν τίτλος τιμής; Αντί άλλης απάντησης, αρκεί να διαβάσει κανείς μερικές γραμμές από τις οργισμένες αναλύσεις των αρθρογράφων της “βαμμένης” ερντογανικής «Γενί Σαφάκ», όπως εκείνη του Ιμπραχίμ Καραγκιούλ, με τίτλο “Οι τρομοκράτες των ΗΠΑ επιτίθενται στην Τουρκία”, για να καταλάβει:
“Η τρομοκρατική οργάνωση του Γκιουλέν, η οποία προστατεύεται και ελέγχεται από τις ΗΠΑ, ενεργοποίησε το τμήμα των τουρκικών ενόπλων δυνάμεων που ελέγχει και άνοιξε πυρ κατά του λαού, διέπραξε μια σφαγή, προσπάθησε να προκαλέσει έναν εμφύλιο πόλεμο σ' αυτήν τη χώρα. Οι αμερικανικές μυστικές υπηρεσίες και η αμερικανική κυβέρνηση είναι υπεύθυνες για όλα (...) η κυβέρνηση των ΗΠΑ προσπάθησε να σκοτώσει τον Ερντογάν (...) πίστευαν ότι θα το πετύχαιναν, ότι η Τουρκία θα καταλαμβάνονταν από μια οργάνωση που ελέγχεται από αυτές (...) οι άνθρωποι που αντιστάθηκαν στα τανκ και στις σφαίρες γνωρίζουν πολύ καλά ότι ήταν μια απόπειρα πραξικοπήματος από τις ΗΠΑ, ένα σενάριο εμφυλίου, ένα είδος απόπειρας εισβολής”...
Οι παλιές ελίτ
Μπορεί, βέβαια, κάτι τέτοια να βοηθούν στο να πουληθούν περισσότερα φύλλα και ν' ανέβουν οι κυκλοφορίες- ως γνωστόν οι Τούρκοι παραμένουν αναγνώστες των εφημερίδων- αλλά δεν παύουν να αποτελούν τμήμα της βασικής αφήγησης, ίσως το πιο εύπεπτο, για το ποιοι πολεμούν τον Ταγίπ με τόση λύσσα, ποιους “χαλάει” η πολιτική του όλα αυτά τα χρόνια και γι' αυτό δεν σταμάτησαν στιγμή να του σκάβουν τον λάκκο.
Είναι οι παλιές ελίτ, λένε οι ερντογανικοί αρθρογράφοι, οι "ευρωκεντρικοί" του κοσμικού κράτους που βρίσκονται σε ανταγωνιστική σχέση με το Ισλάμ και την πολιτική έκφρασή του στην κοινωνία και δεν μπορούν να χωνέψουν ότι «σήμερα στην Τουρκία έχουμε πολλές διεργασίες σε εξέλιξη, μια δημοκρατική στροφή, έναν οικονομικό αναπροσανατολισμό (...) οικονομική ανάπτυξη επικεντρωμένη στη μεσαία τάξη και τους φτωχούς, ανοιχτή πρόσβαση στην εκπαίδευση με 70 νέα πανεπιστήμια και κολέγια (...) προσπάθειες που αντιπροσωπεύουν μια νέα διαφορετική ελίτ η οποία δεν είναι πια υπόχρεη στον ευρωκεντρικό οικουμενισμό». Τα πράγματα είναι ξεκάθαρα για τον Μπαζιάμ όπως τα «ξεδιπλώνει» στο σαφώς πιο θεωρητικό, άρθρο του στη “Σαμπάχ”:
Μετά τον Ψυχρό Πόλεμο, γράφει, «η επιμονή στον αρνητισμό και στην επιθετικότητα κατά θεσμών και ατόμων που είχαν την τόλμη να βλέπουν τον κόσμο υπό το πρίσμα του ισλαμικού ήθους συντηρήθηκε θεσμικά από τον στρατό. Αναθέτοντας στον εαυτό του τον ρόλο του θεματοφύλακα μιας ακραίας εκδοχής του κοσμικού κράτους, ο στρατός ενεργούσε σε μόνιμη βάση για να αποτρέψει με οποιαδήποτε κόστος κάθε επανασύνδεση με το παρελθόν, καταφεύγοντας σε πραξικοπήματα τα οποία συχνά συντονίζονταν από τις αμερικανικές και ευρωπαϊκές υπηρεσίες πληροφοριών”...
Σενάρια
Τώρα, βέβαια, άντε να πείσεις με τέτοια επιχειρήματα εκείνους που πιστεύουν ότι το όλο “σκηνικό” το έστησε ο Ερντογάν. Ότι δεν έχουν βάση τα σενάρια και οι εικασίες τους, ότι όλες αυτές οι "περίεργες" συμπτώσεις, ή μη συμπτώσεις, για τους χρόνους και την αλληλουχία των γεγονότων ήταν απλά... συμπτώσεις. Το βασικό ερώτημα «ποιος βρίσκεται πίσω από το αποτυχημένο πραξικόπημα» εμφανίζεται ως αμφισβητούμενη πραγματικότητα. Δημοσκόπηση-εξπρές σε δείγμα 2.800 Τούρκων πολιτών από την εταιρία Streetbees του Λονδίνου (ειδικεύεται σε έρευνες με εφαρμογές smartphones) έδειξε ότι το ένα τρίτο των Τούρκων πιστεύουν πως ο ίδιος ο Ερντογάν ενορχήστρωσε το πραξικόπημα- η πλειονότητα, βέβαια, θεωρεί τον Γκιουλέν υπεύθυνο. Όσοι αναζητούν κενά στην επίσημη εκδοχή των γεγονότων, εστιάζουν ειδικά σε ένα σχόλιο που έκανε μάλλον αυθόρμητα ο Ερντογάν το Σάββατο, χαρακτηρίζοντας το πραξικόπημα «δώρο Θεού ώστε να καθαρίσουμε πλήρως τον στρατό». Έκτοτε, ο ζήλος με τον οποίο η κυβέρνηση υλοποίησε μια άνευ προηγουμένου εκστρατεία εκκαθαρίσεων στον κρατικό μηχανισμό, συλλαμβάνοντας, απολύοντας, θέτοντας σε διαθεσιμότητα χιλιάδες στρατιωτικούς, αστυνομικούς, δικαστές, εκπαιδευτικούς, δημόσιους υπάλληλους, αιρετούς κ.λπ., έχει σαφώς εγείρει ερωτήματα για το κατά πόσο το αποτυχημένο πραξικόπημα ήταν η ευκαιρία που έψαχνε ο Ερντογάν για να υλοποιήσει τους από καιρό στόχους του.
Υπάρχουν βέβαια και πιο ρεαλιστικές προσεγγίσεις που αναδεικνύουν τις ποιοτικές διαφοροποιήσεις στα «πραξικοπηματικά χρονικά» της Τουρκίας. Ο Σονέρ Καγκάπταϊ, διευθυντής του Τουρκικού Ερευνητικού Προγράμματος (Turkish Research Program) του αμερικανικού think tank Washington Institute for Near East Policy θεωρεί «εξαιρετικά ανησυχητικό» το αποτυχημένο πραξικόπημα επειδή, όπως λέει, θα μπορούσε να σηματοδοτήσει την αρχή μιας εμφύλιας σύρραξης στην Τουρκία.
Διαφοροποίηση
«Αυτό το πραξικόπημα είναι εντελώς διαφορετικό απ’ όσα έχουμε δει μέχρι σήμερα υπό την έννοια ότι όλα τα προηγούμενα διευθύνονταν από πάνω προς τα κάτω. Αυτήν τη φορά φαίνεται ότι οι πραξικοπηματίες ήταν διασκορπισμένοι εντός του στρατεύματος, με ορισμένους υψηλόβαθμους αξιωματικούς να συμμετέχουν, αλλά όχι σε όλη την κλίμακα της ιεραρχίας». Σύμφωνα με τον ίδιο, η ομάδα των πραξικοπηματιών δεν είναι μικρή, όπως εκτιμούνταν, αρχικά αλλά περιλαμβάνει έναν αρκετά μεγάλο αριθμό, περίπου το 20% όλων των στρατηγών και ναυάρχων και το ένα τρίτο των άλλων ανώτερων αξιωματικών. Ένα ακόμη ιδιαίτερο και μοναδικό χαρακτηριστικό της τελευταίας απόπειρας ήταν ότι αυτήν τη φορά ο στρατός άνοιξε πυρ κατά του λαού. «Αυτό πρόκειται να έχει μακροπρόθεσμες επιπτώσεις» λέει ο Καγκάπταϊ.
Τι γίνεται όμως μετά; Με τι θα μοιάζει η σύγχρονη Τουρκία; Προς τι η «επανασύνδεση με το παρελθόν», την οποία επικαλείται διαρκώς το ερντογανικό στρατόπεδο; Τα επακόλουθα αυτού του πραξικοπήματος είναι ανησυχητικά, λέει ο Τούρκος αναλυτής "επειδή οι δυνάμεις που απελευθέρωσε ο Ερντογάν και απέτρεψαν τους πραξικοπηματίες δεν είναι οι δυνάμεις της δημοκρατίας και του φιλελευθερισμού, ούτε καν οι συντηρητικοί υποστηρικτές του AKP. Το πραξικόπημα έβγαλε στους δρόμους ένα θρησκευτικό πολιτικό κίνημα. Ήταν ένα είδος θρησκευτικής κινητοποίησης που δεν έχουμε δει ποτέ πριν στην Τουρκία, τουλάχιστον όχι μετά το τέλος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας»...
Πάντως, υπάρχει κάτι στο οποίο φαίνεται να συμφωνούν και τα δύο στρατόπεδα, και οι ανεξάρτητοι τρίτοι παρατηρητές. Το διατυπώνει εύστοχα ο Γιλμάζ στη «Χουριέτ»: “Από εδώ και στο εξής, μοιάζει απίθανο να συμβεί στην Τουρκία οτιδήποτε που δεν θα το θέλει ο Ερντογάν. Η μορφή που θα πάρει η χώρα εξαρτάται από τον τρόπο που θα χρησιμοποιήσει τη δύναμή του, από το πώς θα ασκήσει την απόλυτη εξουσία του»...
