Της Ευγενίας Μπογιάνου
Ο σπουδαίος Πορτογάλος Antόnio Lobo Antunes, χτυπημένος από τον καρκίνο το 2007, όντας για δύο εβδομάδες στον προθάλαμο του θανάτου, κάνοντας «οίστρο της ζωής τον φόβο του θανάτου», γράφει το «Πάνω στα ποτάμια που κυλούν», ένα συνταρακτικό χρονικό οδύνης για το ανυπεράσπιστο πάσχον σώμα.
Για το σώμα που συνεχώς φθίνει, καθώς κείτεται πάνω στο κρεβάτι ενός νοσοκομείου. Για τον πόνο που φωλιάζει σε κάθε πόρο και σε κάθε πτυχή του. Καθηλωτικός και αήττητος.
Ο μόνος τρόπος αντίστασης στη φθορά είναι η μνήμη. Σπαράγματα μνήμης, σαν κομμάτια ενός ψηφιδωτού που δεν άγχεται να ολοκληρωθεί, καθώς τα πάντα μοιάζουν να έχουν ραγίσει ανεπανόρθωτα. Κάθε στιγμή του νοσοκομείου γεννά μια ανάμνηση, που όμως ταυτόχρονα περικλείει μια μελλοντική στιγμή οδύνης και φθοράς.
Είμαστε όλοι θνητοί, λέει ο Αντούνες, αλλά το ότι υπήρξαμε δεν μπορεί να μας το πάρει κανείς. Και όλα όσα υπήρξαν δεν μπορεί παρά να είναι αιώνια. «Είναι αδύνατον η ντόνα Λουκρέσια να έγινε καπνός, θα διαρκεί για πάντα». Όπως για πάντα διαρκεί η παιδική ηλικία. Ακόμη και όταν όλα μας εγκαταλείπουν, το παρελθόν παραμένει.
Το παρελθόν που ανακατεύεται με το παρόν σ’ αυτό το αριστούργημα της συνειρμικής γραφής -η Μαρία Παπαδήμα στη μετάφραση δίνει τον καλύτερο εαυτό της-, το παρελθόν που αναπλάθεται, που επανεφευρίσκεται πολλές φορές, που όμως είναι πάντα εκεί: με τις μυρωδιές, τους ήχους, τη διαρκή του κίνηση. Το παρελθόν που δεν ξεχειλίζει μόνο από ανείπωτη ομορφιά, γιατί έχει κι αυτό τις αντιθέσεις του σε κοινωνικό και προσωπικό επίπεδο.
Περιλαμβάνει σκληρότητα και διαψεύσεις. Πρόσωπα πάνε κι έρχονται, πρόσωπα που χαράχτηκαν στη μνήμη του αφηγητή, που σημάδεψαν την πορεία του στη ζωή, χαμένοι έρωτες, συγγενείς, φίλοι, εμβληματικές φιγούρες, ομιλίες, παρεμβάσεις τρίτων, εικόνες. Εικόνες και ήχοι επαναλαμβανόμενοι, όπως η σταξιά στο παπούτσι και ο θόρυβος από τις σόλες. «Άνθρωποι που άκουγε μόνο τον θόρυβο των παπουτσιών, κι όμως όχι άνθρωποι, σόλες κι άλλες σόλες». Επαναλήψεις σε πρόσωπα, σε διαλόγους, σε καταστάσεις, επαναλήψεις που δημιουργούν την εντύπωση μιας αφήγησης που στροβιλίζεται, προσπαθώντας να διασώσει με τις λέξεις ό,τι αφαιρεί ο πόνος. «Αν σωπάσω, δεν υπάρχω» λέει ο Αντονίνιο, δηλαδή ο ίδιος ο Αντούνες. Αν πάψει να αναπολεί θα τον καταπιεί ο ζόφος του σήμερα.
Στο κρεβάτι του νοσοκομείου το μόνο που του απομένει είναι οι λέξεις, αυτές που αργότερα -όταν ο «τόσο κωμικός και τραγικός θάνατος που σε κοροϊδεύει, σε περιφρονεί» απομακρυνθεί εν τέλει για άλλη μια φορά-, θα μετασχηματίσει σε μεγάλη λογοτεχνία. Γιατί ο άνθρωπος είναι ένας οργανισμός. Είναι όργανα: σπλήνα, νεφροί, πνεύμονες, καρδιά. Όργανα που, ανά πάσα στιγμή, μπορεί να σε προδώσουν. Κι έτσι προδομένο και ανίσχυρο να σε παραδώσουν σε χέρια στοργικά ή και λιγότερο στοργικά που θα προσπαθήσουν να σε βοηθήσουν και που θα πάψουν να σε φωνάζουν με το όνομά σου.
Γιατί το πάσχον σώμα δεν έχει όνομα. Αυτή είναι η ανθρώπινη συνθήκη. Σ’ αυτήν μας βυθίζει ο Αντούνες. Και το κάνει με σαρωτική δύναμη. Αν μπεις στον ρυθμό του, είναι αδύνατον να ξεφύγεις. Σε παρασύρει όχι σε ένα ταξίδι θανάτου, αλλά σε ένα ταξίδι ζωής. Σε ένα ταξίδι στο οποίο κυριαρχούν οι αισθήσεις. Ίσως πιο ισχυρές στην αναπόληση παρά στην πραγματική ζωή. Ο άνθρωπος είναι οργανισμός, αλλά δεν είναι μόνο αυτό. Γιατί μόνο αυτός, ο άνθρωπος, δηλαδή η τέχνη, μπορεί να μετουσιώσει το βίωμα σε αφήγηση τέτοιας θερμοκρασίας.
Antόnio Lobo Antunes, «Πάνω στα ποτάμια που κυλούν»
Εκδ. Πόλις
Μετάφραση: Μαρία Παπαδήμα
280 σελ. Τιμή: 16 ευρώ
