"Τα δάκρυα του βουνού" ξεκινούν με το τέλος του Εμφυλίου, στα 1949, αλλά από την πρώτη σκηνή μάς μεταφέρουν πίσω στον χρόνο, στα τέλη του 19ου αιώνα, όπου μια συντροφιά μαστόρων πέτρας χτίζει σπίτια, γεφύρια, σχολεία, με "τα δάκρυα του βουνού"... Όχι πολύ μακριά από τη δική τους διαδρομή, μαίνεται ένας δεκάχρονος αιματηρός πόλεμος που θα κόψει τον δρόμο της επιστροφής στα σπίτια τους. Αναγκάζονται να επιλέξουν τους πιο δύσβατους δρόμους, με αλλεπάλληλες απώλειες για την ομάδα... Στο τέλος μένει μόνος ο πρωτομάστορας Μάρκος, καθώς είναι ο μοναδικός που θα κλείσει τ’ αυτιά στις Σειρήνες, θα περιφρονήσει τις παραπλανητικές υποσχέσεις μιας μελλοντικής ευδαιμονίας, κόντρα στον σκληρό κόσμο της πέτρας...
Ο Χαραλαμπόπουλος, δουλεύοντας κυρίως με ερασιτέχνες ηθοποιούς και εκμεταλλευόμενος στο έπακρο φυσικούς χώρους στα Τζουμέρκα και τη Λευκάδα, θέτει στην οθόνη μια πολύ ελεύθερη μεταγραφή της "Οδύσσειας", όπου ο θεατής ίσως αναγνωρίσει τον Ελπήνορα, τον Πολύφημο, τον ασκό του Αιόλου, τη χώρα των Λωτοφάγων και τους Λαιστρυγόνες, τη μνηστηροφονία...
Η συντροφιά των μαστόρων στα "Δάκρυα του βουνού"
ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΣΤΟΝ ΚΩΣΤΑ ΤΕΡΖΗ
* Ποια ήταν η προσωπική σου "αφετηρία" για τα "Δάκρυα του βουνού";
Είχα κάνει πριν από χρόνια ντοκιμαντέρ για τους Λαγκαδιανούς μαστόρους της πέτρας, που είναι μάλιστα από τον τόπο καταγωγής μου, την Αρκαδία, αλλά και τους Ηπειρώτες χτίστες... Η κοινοβιακή ζωή τους με γοήτευε, μαζί με τα στοιχεία της περιπλάνησης, της αλληλεγγύης μεταξύ τους. Από εκεί οδηγήθηκα, όταν θέλησα να αναπτύξω το θέμα, στην "αρχετυπική" περιπλάνηση, κι αυτή βέβαια είναι η "Οδύσσεια". Ταυτόχρονα με ενδιέφερε το "μπρος -πίσω" στον ιστορικό χρόνο, σε σχέση με έναν πόλεμο. Ήθελα να λειτουργεί σαν υπόμνηση στο σήμερα...
* Εκτός από την ομηρική "Οδύσσεια", ποια άλλα αφηγηματικά "μοντέλα" είχες κατά νου;
Παλιά είχα γράψει μια μελέτη για τη λειτουργία του χώρου στον κινηματογράφο, όπου στο γουέστερν, για παράδειγμα, υπάρχει το μοντέλο του περιπλανώμενου ήρωα έξω από τις πόλεις, και συνειδητοποίησα ότι υπάρχουν πολλές "συγγένειες" με την ομηρική αφήγηση -πράγματα που δεν είναι φανερά εκ πρώτης όψεως. Οι πετράδες, είτε ήταν από τα Λαγκάδια της Πελοποννήσου είτε από την Ήπειρο, ζούσαν σαν τα αγρίμια στη φύση αλλά ταυτόχρονα με τη δουλειά τους έπρεπε να τιθασεύσουν τη φύση. Ήθελα να δώσω κάτι στην οθόνη ώστε να πει ο θεατής "α ναι, αυτό ήταν το χρώμα της εποχής", το χρώμα της πέτρας... Ήθελα να δω το θέμα μου εικαστικά, σαν πίνακα, αλλά σαν πίνακα που έχει πολλά επίπεδα για να διαβάσεις...
* Αλλά ο "πανούργος" Οδυσσέας και οι σύντροφοί του έρχονται από έναν ανελέητο πόλεμο, κατέστρεψαν μια πόλη, ενώ στην ταινία σου ο πρωτομάστορας και οι σύντροφοί του χτίζουν, δεν καταστρέφουν...
Ναι, είπα ότι είναι μια ελεύθερη μεταγραφή της "Οδύσσειας", η κάθε εποχή ξαναγράφει την ιστορία αυτή. Αρχικά είχα προβληματιστεί εάν έπρεπε στους τίτλους του τέλους να βάλω τις αναφορές στο ομηρικό έργο, αλλά πιστεύω ότι οι τίτλοι της ταινίας πρέπει να έχουν τη δική τους αυτοτέλεια...
* Η ταινία ξεκινά το 1949, για να μεταφερθούμε πολύ γρήγορα πίσω στα 1899-1900. Μπορεί η αυγή του εικοστού αιώνα να έχει κάποια "οικουμενικά" χαρακτηριστικά, αλλά το 1949, το τέλος του Εμφυλίου, είναι μια "ελληνική υπόθεση". Πώς τα συνδέεις;
Πιστεύω πως στην αρχή του εικοστού αιώνα διαμορφώθηκαν κάποιες σχέσεις και ανισότητες, μέσα από μεγάλες συγκρούσεις σε ένα συγκεκριμένο παραγωγικό σύστημα. Είναι μια σύγκρουση που ειδικά για τη χώρα μας κορυφώνεται με δραματικό τρόπο στη δεκαετία του '40. Το 1949 είναι ένα "τέλος". Ισως θα μπορούσα να το έχω τοποθετήσει χρονικά στην περίοδο 1912 - 1922. Πάλι δέκα χρόνια πολέμου, δέκα χρόνια μακριά από τα σπίτια τους, όπως λέει κάποιος από τους μαστόρους. Υπάρχουν δηλαδή κάποιοι ιστορικοί "επαναλαμβανόμενοι κύκλοι", με αρχετυπική καταγωγή, βλέπουμε ξανά και ξανά τα ίδια: Όπως, για παράδειγμα, ότι δεν αρκεί να νικηθεί ο εχθρός, πρέπει και να διαπομπευτεί. Αυτά που έγραψε ο Όμηρος μπορούμε να τα δούμε σε διαφορετικά μήκη και πλάτη της Γης.
* Στο ξεκίνημα της ταινίας, οι μορφές των ερασιτεχνών ηθοποιών "γράφουν" έντονα στην οθόνη, με μια έκδηλη "σωματικότητα". Πώς ήταν η δουλειά με τους ερασιτέχνες ηθοποιούς;
Οι περισσότεροι ήταν Λευκαδίτες, και λιγότεροι από τα Τζουμέρκα. Όσοι είχαν βασικούς ρόλους, πήραν την καλοκαιρινή τους άδεια για να παίξουν στην ταινία. Στην αρχή άφηνα τον καθένα να παίξει τον ρόλο όπως αισθανόταν εκείνος. Πάνω σε αυτό το "πρώτο υλικό" που έδινε ο καθένας, εγώ στη συνέχεια έκανα διορθώσεις, αλλά κρατούσα από την ατομική ιδιαιτερότητα που έφερναν τα στοιχεία που μου άρεσαν. Κι έπειτα υπάρχουν κάποια κοινά στοιχεία, όλοι οι χαρακτήρες είναι λιγομίλητοι, όλοι ζουν σχεδόν σαν αγρίμια...
Εκτός από το ομηρικό πλαίσιο, έχεις και μια "κοινωνική" ανάγνωση του ιστορικού/αφηγηματικού χρόνου...
Σε αυτή τη συντροφιά των μαστόρων δεν υπάρχει ακόμα η μηχανή, η δουλειά γίνεται με τα χέρια... Υπάρχουν δύο πρόσωπα με "κρίσιμο" λόγο, η μάγισσα Κίρκη εκθειάζει τον καπιταλισμό, ενώ ο μάντης Τειρεσίας διακηρύσσει πως "δεν υπάρχει ιδιοκτησία, όλα είναι κλεμμένα", είναι δύο λόγοι προφητικοί, που συγκρούονται. Αυτοί οι δύο είναι οι μόνοι που μιλάνε πολύ, συγκριτικά με όλους τους άλλους.
Συσχετίζοντας την ταινία με τις προηγούμενες δουλειές σου, βλέπω ότι επανέρχεσαι σε αναφορές στον ιστορικό χρόνο, είτε ρητές είτε υπόρρητες...
Πιστεύω πως μέσα μου λειτουργούν αυτά τα πράγματα χωρίς θεωρητικούς μπούσουλες... Ακόμη και στη "Νύχτα που ο Πεσσόα συνάντησε τον Κωνσταντίνο Καβάφη", εκείνη τη φανταστική συνάντηση την βάζω τη νύχτα της παραμονής του Κραχ του 1929. Με ενδιαφέρει πάντα το ιστορικό υπόβαθρο. Αλλά και ο ρόλος της προσωπικότητας στην Ιστορία δεν είναι αυτός που έλεγαν οι κλασικοί μαρξιστές, βλέπουμε ότι ο θάνατος ενός ανθρώπου, του Λαμπράκη, δημιούργησε ένα ολόκληρο κίνημα. Αυτό θέλησα να δείξω στο ντοκιμαντέρ για τον Λαμπράκη.
Και σε σχέση με τη σημερινή ελληνική κοινωνία, που βγαίνει από την κρίση;
Ναι, ο ήρωας της ταινίας που κλείνει τα αυτιά στις Σειρήνες νομίζω πως αφορά και την ελληνική κοινωνία, γιατί κυνηγήσαμε τον ευδαιμονισμό, τη στιγμή που η ελκτική δύναμη των ιδεών της Αριστεράς έχει υποχωρήσει απελπιστικά. Οι λαοί θέλουν να αντιδράσουν αλλά δεν ξέρουν με ποιο τρόπο. Γι' αυτό βλέπουμε παντού στην Ευρώπη την άνοδο της Ακροδεξιάς. Ακούω πως το ζήτημα είναι "να σταθούμε πάλι στα πόδια μας"... Ποια πόδια μας; Να ξαναγυρίσουμε στο "Καταναλώνω, άρα υπάρχω"; Μα δεν γίνεται... Κι έχουμε κάποιες νέες γενιές που γαλουχήθηκαν μονάχα με το μοντέλο της ατομικής επιβίωσης.
* Πώς βλέπεις το ζήτημα της "συνάντησης" των ταινιών με το κοινό; Ποια είναι η δική σου εμπειρία;
Να διευκρινίσω πρώτα πως όταν μιλάμε για αίθουσες, συμπεριλαμβάνονται σ’ αυτές και οι κινηματογραφικές λέσχες. Ευτυχώς, γιατί εκεί οι ταινίες παίζονται και για χρόνια μετά. Τώρα, σήμερα, που έχει πεθάνει και η ενοικίαση μέσω βιντεοκλάμπ, γιατί βέβαια όλες οι ταινίες κυκλοφορούν «αδέσποτες» στο Διαδίκτυο, απομένει μόνο η τηλεοπτική αγορά σε εσωτερικό και εξωτερικό. Στο εξωτερικό υπάρχει μια αναιμική διακίνηση των ταινιών, είναι δύσκολη η πρόσβαση εκεί...
Στην Ελλάδα η ΕΡΤ βοηθά την ελληνική ταινία συστηματικά. Τα άλλα κανάλια κινούνται με καθαρά ιδιωτικοοικονομικά κριτήρια και είναι δύσκολο να εντάξουν μη «εμπορικές» ταινίεςστο πρόγραμμά τους. Επιπλέον υπάρχουν κι άλλου είδους «επιλογές» που βαραίνουν στον σχεδιασμό του προγράμματός τους. Πριν από τρία - τέσσερα χρόνια, το γραφείο διανομής είχε πουλήσει ένα πακέτο ταινιών μου σε ιδιωτικό κανάλι. Είχαν δικαιώματα αποκλειστικότητας για δύο χρόνια.. Ανάμεσα στις ταινίες είχαν δεσμεύσει και το "Μαραθώνιος μιας ημιτελούς άνοιξης - Γρηγόρης Λαμπράκης". Τελικά δεν την πρόβαλαν ποτέ την ταινία, γιατί θεώρησαν ότι είναι πολιτική, αλλά την κρατούσαν κλεισμένη στα ντουλάπια τους. Μόνο μετά από τα δύο χρόνια μπόρεσε να την παίξει η ΕΡΤ στην επέτειο της δολοφονίας του Λαμπράκη...
* Γνωρίζω πως, πέρα από τη σκηνοθεσία, συνεργάζεσαι τα τελευταία χρόνια εθελοντικά, αφιλοκερδώς, με τον Δήμο Βύρωνα στην οργάνωση μιας πολύ αξιόλογης κινηματογραφικής λέσχης...
Οι "κινηματογραφικές βραδιές" του Δήμου Βύρωνα ξεκίνησαν πριν από τρία χρόνια, όταν ένας παιδικός μου φίλος ζήτησε να βοηθήσω στο στήσιμο μιας λέσχης για τον κινηματογράφο στην περιοχή. Ήθελα να βοηθήσω, καθώς στα νιάτα μου είχα στήσει συλλόγους και λέσχες, και στον Βύρωνα βρήκα καλό περιβάλλον και ανοιχτά μυαλά, και ξεκινήσαμε. Ο δήμαρχος Γρηγόρης Κατωπόδης είχε φτιάξει δομές κοινωνικής αλληλεγγύης αλλά δεν περιορίστηκε μόνο στην κάλυψη των «στοιχειωδών» αναγκών, ευτυχώς ενσωμάτωσε και την «πολυτέλεια» του πολιτισμού.
Μαζί με την τότε αντιδήμαρχο πολιτισμού Ελένη Βασιλοπούλου και την τωρινή αντιδήμαρχο Λεμονιά Κλωνάρη στήριξαν αποφασιστικά το εγχείρημα και γίναν και οι ίδιοι από τα πιο φανατικά μέλη της λέσχης μας, έχοντας δει μέχρι σήμερα σχεδόν το 90% των ταινιών που παίξαμε. Ξεκινήσαμε με τον κύκλο "Σκοτεινός αιώνας" (ταινίες για τον φασισμό), συνεχίσαμε με τα "Μολυβένια χρόνια" (πώς είδε ο κινηματογράφος το παιδί στον πόλεμο, την προσφυγιά) και φέτος με τις "Σιωπές και όνειρα" (ελπίδες αλλά και καλά κρυμμένα μυστικά του μεταπολεμικού κόσμου) ολοκληρώνουμε μια σχεδόν άτυπη τριλογία. Από Βισκόντι, Τριφό, Ταρκόφσκι και Αγγελόπουλο, Κούνδουρο μέχρι Νταρντέν, Καουρισμάκι, Λόζνιτσα και Αβδελιώδη. Και μετά συζήτηση με τη συμμετοχή ανθρώπων του κινηματογράφου, μας έχεις τιμήσει κι εσύ με την παρουσία σου, συν τον Μιχάλη Γκανά, την Κατερίνα Μάτσα, τον Μανόλη Κορρέ, τον Ηλία Νικολακόπουλο, τον Δημήτρη Πλουμπίδη και πολλούς ακόμη. Συζητήσεις στις οποίες συμμετέχει όλο το κοινό της αίθουσας. Την πρώτη χρονιά ξεκινήσαμε με 50-60 άτομα, τη δεύτερη πάνω από 100 και φέτος συχνά πάνω από 150 άτομα σε κάθε προβολή. Είναι ένα συμμετοχικό αυτοδιαχειριστικό πείραμα στον χώρο του κινηματογράφου, που δείχνει τρόπους υπέρβασης της απραξίας και της μιζέριας στα χρόνια της κρίσης.
* Έχει ανοίξει τελευταία μια συζήτηση ανάμεσα στους κινηματογραφιστές για την αναδιαμόρφωση της κρατικής πολιτικής για τον κινηματογράφο. Ποια είναι η γνώμη σου;
Οπωσδήποτε το μεγαλύτερο πρόβλημα εντοπίζεται στον τομέα της διανομής, στη "συνάντηση" με το κοινό. Αλλά και στο πώς θα προστατευτούν οι ταινίες από την πειρατεία. Για μένα, είναι πολύ σημαντική η "μέθεξη" μέσα στην σκοτεινή αίθουσα - να μοιράζεσαι αισθήματα, καταστάσεις, "κοινή" αναπνοή. Η συλλογική θέαση έχει μια ιδιαίτερη γοητεία, αν και φθίνει συνεχώς. Φαίνεται να υπάρχει απουσία της νέας γενιάς από τον δημόσιο χώρο και τον δημόσιο λόγο. Εμείς, η δική μου γενιά, μέσα στη σκοτεινή αίθουσα συναντιόμασταν, συζητούσαμε, ερωτευόμασταν...
Αλλά πιστεύω πως τελικά η αίθουσα με κάποιο τρόπο θα επιβιώσει, ίσως όχι στη σημερινή της μορφή, ίσως εξελιχθεί κάπως σαν την ανάγνωση της ποίησης... Σαν μια μποτίλια στο πέλαγος.
