Του Λέανδρου Πολενάκη
Το κορυφαίο ίσως έργο του Αυστριακού Τόμας Μπέρνχαρντ (1931-1989) “Μετά την αποχώρηση” πρωτοπαίχτηκε στη θεατρική περίοδο 1999-2000 στο “Θέατρο της οδού Κεφαλληνίας” της Κυψέλης με τη Θεατρική Εταιρεία “Πράξη”, σε σκηνοθεσία Στάθη Λιβαθηνού. Επαναλαμβάνεται σήμερα, σε νέα σκηνοθεσία, του Νίκου Μαστοράκη, πάντοτε στο “Θέατρο της οδού Κεφαλληνίας”, που εξακολουθεί να αποτελεί, σε πείσμα των αντιπνευματικών καιρών μας, τον μοναδικό πνευματικό πυρήνα αυτής της πυκνοκατοικημένης, άλλοτε ακμάζουσας αστικής περιοχής. Ένα θέατρο που αντιστέκεται στην ενδημική αλλοτρίωση των συνειδήσεων και αγωνίζεται τον “αγώνα τον καλό”.
Είχα δημοσιεύσει την τότε κριτική μου στην “Αυγή” της 1ης Γενάρη του 2000, πρώτη ημέρα ενός καινούργιου αιώνα που έμπαινε ορμητικά, με φρούδες ελπίδες. Και τα έφερε η συγκυρία ώστε να δημοσιεύω την κριτική της νέας παράστασης σήμερα, μετά είκοσι έτη συναπτά, στις 5 Γενάρη του 2020. Πολλά από τότε έχουν αλλάξει, αλλά το πνεύμα του Μπέρνχαρντ εξακολουθεί να λάμπει και να μας φωτίζει. Οι λόγοι της επανάληψης του έργου αυτού, σήμερα πιο επίκαιρου από ποτέ, είναι προφανείς: αντιμετωπίζουμε και πάλι, χωρίς να το συνειδητοποιούμε πλήρως δυστυχώς, την ολική επαναφορά του απεχθούς ναζισμού που απειλεί να αιματοκυλίσει για άλλη μια φορά την ανθρωπότητα. Και πρέπει με κάθε θυσία να ξυπνήσουμε, επειδή το αυγό του φιδιού που επωαζόταν κρυφά για χρόνια στην παλιά Ευρώπη έσπασε και το κεφάλι του ερπετού ξαναπροβάλλει.
Ο Μπέρνχαρντ, απόβλητος στην ίδια την πατρίδα του λόγω της μαχητικής αντιφασιστικής του στάσης, μάταια μας προειδοποιούσε για την επιμονή της βαρβαρότητας, παρότι δήλωνε συχνά ότι θεωρεί επικίνδυνη την τρέχουσα φιλοσοφία, ταυτίζοντάς τη με τον “άσοφο” γραπτό λόγο χωρίς τη δύναμη να διδάξει την αλήθεια μέσω του ζωντανού, πρόσωπο με πρόσωπο, διαλόγου. Μια μάλλον πλατωνική θεώρηση. Διαβεβαιώνοντάς μας ότι δεν αφηγείται ιστορίες, αλλά τα κείμενά του μιλούν αποκλειστικά για εσωτερικά τοπία του ανθρώπου. Στην πραγματικότητα αφηγείται μία και μόνη, την ίδια πάντοτε, ιστορία σε διαφορετικές παραλλαγές, με τρόπο πάντα θουκυδίδειο, για την αναλλοίωτη φύση του ανθρώπου, που μόνο η βαθιά, μακρόχρονη και επίπονη παιδεία μπορεί να εξανθρωπίσει. Χαρακτηριστικά γράφει, σε συνέντευξη του στη “Le Monde”, το 1983 (πηγή το πρόγραμμα της παράστασης):
“Όλοι οι άνθρωποι γίνονται τέρατα όταν αποβάλουν την πανοπλία τους. Και φυσικά το τερατώδες με γοητεύει, αλλά, πιστέψτε με, ποτέ δεν το εφευρίσκω. Αν η πραγματικότητα σας φαίνεται λιγότερο φοβερή από όσα επινοώ, αυτό οφείλεται στο ότι τα γεγονότα εμφανίζονται σε αποσπασματική μορφή. Το μυστικό συνίσταται στο να δείχνουμε με τρόπο ανελέητο την πραγματικότητα. Ίσως αυτό να είναι ό,τι συνήθως ονομάζουμε φαντασία”.
Αυτή είναι η ουσία του δράματος του Μπέρνχαρντ, που η σκηνοθεσία του Νίκου Μαστοράκη στο “Θέατρο της οδού Κεφαλληνίας” συνέλαβε και έδωσε σφαιρικά ως μαχόμενο πολιτικό θέατρο, κεντώντας “σταυροβελονιά” το φανταστικό με το πραγματικό, τη μυθοπλασία με την Ιστορία πάνω στον καμβά της δραματικής αφήγησης. Σε μια παράσταση - κόσμημα, που εμπεριέχει το μεγάλο μέσα στο μικρό και αντίστροφα, βασισμένη στην έξοχη, εσωτερικών ρυθμών και μέτρου, ανανεωμένη μετάφραση του Βασίλη Πουλαντζά, με “ομιλούντα” σκηνικά-κοστούμια της Ελένης Μανωλοπούλου, εύγλωττους φωτισμούς του Αλέκου Αναστασίου και μουσική επιμέλεια του σκηνοθέτη που σχολιάζει τα δρώμενα.
Η Μπέττυ Αρβανίτη δίνει συναρπαστικά, με κρυφή ειρωνεία, τη λιγόνοη, αλλά επικίνδυνη Αυστριακή μεγαλοαστή Βέρα ως Ντάμα - Πίκα του επιστρέφοντος ναζισμού. Ο Περικλής Μουστάκης γράφει με μια ανάσα, μονοκοντυλιά, την εικόνα της “κοινοτοπίας του κακού” όπως τη διατύπωσε καίρια η Χάνα Αρέντ στο σπουδαίο και ομότιτλο βιβλίο της, προσωποποιημένη στη μορφή του ασήμαντου ανθρωπάκου Χέλερ, πρώην δήμιου των S.S. και σήμερα αρχιδικαστή της “δημοκρατίας”. Πραγματικό κατόρθωμα εσωτερικότητας η Σμαράγδα Σμυρναίου, παίζει χαμηλότονα, αλλά σθεναρά τη φωτισμένη Κλάρα ως συνείδηση και προοπτική της ζωντανής Ιστορίας.
Θα το ξαναπώ άλλη μια φορά: θεωρώ πολύ σημαντικό στη δύσκολη εποχή που περνάμε να βγαίνει πρώτο μπροστά το θέατρό μας, όπως στην προηγούμενη Κατοχή, και να αντιστέκεται γενναία στο μαύρο.
