Του Λέανδρου Πολενάκη
Για όποιον θέλει να κατανοήσει σε βάθος το ιψενικό θέατρο, θα ήταν χρήσιμο να διαβάσει την παραγνωρισμένη μελέτη του Βιζυηνού, με τίτλο: “Ερρίκος Ίψεν” (“Εστία”, 1892.) Εκδόθηκε πριν λίγα χρόνια από το ΜΙΕΤ εκτός εμπορίου και διατίθεται εκεί. Ο άδικα συκοφαντημένος πνευματικός ελληνικός 19ος αιώνας μάς έδωσε μια από τις διεισδυτικότερες προσεγγίσεις στο έργο του μεγάλου Νορβηγού, που φωτίζει καίρια την κοινωνικοπολιτική κατάσταση της χώρας του και τις ριζοσπαστικές θέσεις που πήρε ο συγγραφέας απέναντι στα ζέοντα προβλήματά της.
Για να μη μακρηγορώ, θα πω μόνο ότι στη Νορβηγία, που κατέκτησε την ανεξαρτησία της από τη Δανία περίπου στα χρόνια που κατέκτησε και η Ελλάδα τη δική της, με πρόσχημα τη γλώσσα που έπρεπε να υιοθετηθεί ως επίσημη, λόγια ή δημώδη, προέκυψε ένας διχασμός, ο οποίος αντανακλούσε βαθύτερα αίτια. Μια ρήξη ανάμεσα σε όσους επιθυμούσαν τη δημιουργική επαφή με την Ευρώπη, με ισότιμες ανταλλαγές ιδεών, αγαθών κ.λπ., και σε όσους πρέσβευαν τον απομονωτισμό, τον αυτοχθονισμό και την ολοκληρωτική απομόνωση της χώρας από το ευρωπαϊκό γίγνεσθαι: τους φανατικούς οπαδούς της πνευματικής και υλικής, ανέφικτης “αυτάρκειας” που σατιρίζει ο Ίψεν σε όλα σχεδόν τα έργα του. Κάτι επίσης άκρως ενδιαφέρον, που πρέπει εδώ να επισημάνουμε, είναι ότι μεγάλο μέρος των φανατικών οπαδών της δημώδους νορβηγικής γλώσσας ανήκε στο συντηρητικό και απομονωτικό κομμάτι της κοινωνίας! Το παράδοξο εκ πρώτης όψεως φαινόμενο μας ενδιαφέρει ως Έλληνες, για να καταλάβουμε το πραγματικό διακύβευμα του γλωσσικού που αναζωπυρήθηκε ξαφνικά στα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα και στη χώρα μας ως οριζόντιος διχασμός της κοινωνίας ταυτόχρονα σχεδόν με το άνοιγμα του Τρικούπη στην Ευρώπη. Και εδώ επίσης, ένα μεγάλο μέρος των οπαδών της ψυχαρικής δημοτικής ανήκε στη συντηρητική παράταξη. Βλ. π. χ. τη χαρακτηριστική περίπτωση του ίδιου του Ψυχάρη, ακραία συντηρητικού στις πολιτικοκοινωνικές του ιδέες (βρήτε και διαβάστε κείμενά του επάνω στο γυναικείο ζήτημα ή τις απόψεις του για την ποίηση του Καβάφη, για τον Νίτσε και για τον Ίψεν!). Το γλωσσικό ζήτημα πολιτικοποιήθηκε κάθετα μόνο αργότερα, όταν ο Ταγκόπουλος, πρωτοπαλίκαρο του μαχόμενου δημοτικισμού και εκδότης του “Νουμά” (το προπύργιο του δημ. κινήματος), προσχώρησε στο Σοσιαλιστικό Κόμμα, παίρνοντας μαζί του ως “προίκα” το μονοπώλιο της δημοτικής! Ώς τότε ο “Ριζοσπάστης” γραφόταν σε άψογη καθαρεύουσα.
Επεδίωκαν με αυτόν τον τρόπο οι ακραίοι συντηρητικοί της Νορβηγίας, μεγαλοσχήμονες μεγαλοκτηματίες και νεόπλουτοι τέως ακτήμονες μικροαστοί, να στερήσουν από την ανερχόμενη φιλελεύθερη αστική τάξη το εξελιγμένο γλωσσικό εργαλείο που θα επέτρεπε μια πλατύτερη αφομοίωση της θεωρητικής σκέψης της Ευρώπης. Αλλιώς, η επιρροή της “ανώτερης” Ευρώπης επάνω στην “κατώτερη” Νορβηγία, θα έμενε στη διάθεση μιας ολιγάριθμης κάστας ξενόδουλων που έκρυβαν το αληθινό τους πρόσωπο πίσω από μια μάσκα υπερεθνικισμού. Σας θυμίζει τίποτε; Μεταφέρω από το κείμενο:
“Ο περί τούτου ζήλος των οπαδών του αυτοχθονισμού, τοσούτω θερμός υπήρξε, ώστε δεν ήργησε να τους παρασύρει εις υπερβολάς (...) Επίστευσαν ότι ώφειλον να αποπτύσσωσιν ολοσχερώς το εκ δανικών και νορβηγικών διαλέκτων κράμα, να δημιουργήσωσι δε νέαν ακραιφνώς εθνικήν γλώσσαν εκ καθαρώς νορβηγικών ιδιωμάτων. Δεν τους έμελλεν εάν καθαρώς νορβηγικαί διάλεκτοι δεν υπήρχον ει μη δύο - τρεις, ουδ' εσυλλογίζοντο ότι εκ δυο - τριών διαλέκτων δεν είναι δυνατόν να κατασκευασθεί αρτία γλώσσα, όπως χρησιμεύσει ως όργανον εθνικής φιλολογίας. Ο αυτοχθονισμός εν τούτω υπήρξε τόσον εμπαθής ώστε πας ο υποστηρίζων την τήρησιν του πρώην γλωσσικού ιδιώματος ελογίζετο ως προδότης της πατρίδος (...) Και εν τοιαύτη συγχύσει εγεννήθη εν Σκην της Νορβηγίας το 1828 ο Henric Ibsen, το δαιμόνιον πνεύμα το οποίον, επιστάντος του πληρώματος του χρόνου, ήρχετο να διακοσμήσει το ακατάστατον εκείνο χάος, και, εκ παντός ό,τι ενείχον χρήσιμον αι σκέψεις των διαμαχομένων μερίδων, να δημιουργήσει τον περικαλλή κόσμον της νέας νορβηγικής φιλολογίας.”
Όλα αυτά εμπεριέχονται σε ένα από τα πληρέστερα πολιτικά έργα του Ίψεν, με έντονο βιωματικό χαρακτήρα, τον “Εχθρό του Λαού.” Αλλά για την ολοκλήρωση των πιο πάνω και για την παράσταση του έργου στο “Στούντιο Μαυρομιχάλη” θα χρειαστούμε ακόμη ένα σημείωμα.
