Του ΘΑΝΟΥ ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΥ
Σάββατο 20 Φεβρουαρίου 1909: Η εφημερίδα «Le Figaro» δημοσιεύει πρωτοσέλιδο το όραμα του Ιταλού ποιητή, συγγραφέα και θεωρητικού της τέχνης Φιλίππο Τομάζο Μαρινέτι για έναν νέο κόσμο στην τέχνη, την πολιτική και την καθημερινότητα. Πρόκειται για το ιστορικό «Manifeste du futurisme», όπως μεταφράζεται στα γαλλικά -δημοσιευόμενο για πρώτη φορά σε ευρείας κυκλοφορίας εφημερίδα- το «Μανιφέστο του φουτουρισμού».
Πίσω από την εκδήλωση αυτού του κινήματος που αποθεώνει την ιταλική βιομηχανία, την ταχύτητα και την πρόοδο στην υπηρεσία του ανθρώπου, όπως επίσης τη θεοποίηση του πολέμου μαζί με μια πολεμική κατά των διανόησης και του δικαιωματισμού, βρίσκεται ο αισθητικός και καλλιτεχνικός σπόρος του φασισμού.
Πέντε χρόνια αργότερα, θα ακολουθήσει και το Τεχνικό Μανιφέστο της Φουτουριστικής Ζωγραφικής, που θα εξάρει τη συλλογικότητα ως μία μηχανή στην οποία υπάγονται τα μέρη της, δηλαδή ο κάθε άνθρωπος. Με αυτό το υπόβαθρο, δεν είναι περίεργο που το κίνημα του ιταλικής καταγωγής φουτουρισμού θα ταυτιστεί και με τον ιταλικό φασισμό.
Πέμπτη 14 Φεβρουαρίου (31 Ιανουαρίου με το παλαιό ημερολόγιο) 1917: Τρεις μήνες μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση σχηματίζεται η πρώτη κυβέρνηση Λένιν με την επικύρωση του εκλεγμένου από το δεύτερο πανρωσικό συνέδριο των Σοβιέτ συμβουλίου των λαϊκών επιτρόπων. Ο Ανατόλι Λουνατσάρσκι διορίζεται Επίτροπος του Λαού για την Εκπαίδευση, αξίωμα που για συντομία θα ονομάζεται "Ναρκομπρός", από το "Ναρόντνιι Καμισαριάτ Πρασβεσένιγια".
Θα μείνει γνωστός για πολλούς λόγους, από την υπεράσπιση των αρχιτεκτονικών αριστουργημάτων που οι Μπολσεβίκοι ήθελαν να καταστρέψουν και της avant-garde σκηνής, μέχρι τη θεαματική καταπολέμηση του αναλφαβητισμού. Εκτός όμως από αυτά, ο Λουνατσάρσκι είναι και ο ιθύνων νους της παρουσίασης του υγιούς ανθρώπινου σώματος ως μοντέλου για τη νέα αισθητική του σοβιετικού κράτους.
Ακριβώς πάνω σε αυτήν την ιδέα θα «πατήσει» μερικά χρόνια αργότερα ο Σοσιαλιστικός Ρεαλισμός, ο οποίος θα παραμείνει το κύριο ρεύμα για περισσότερο από μισόν αιώνα, έως λίγο πριν από τη διάλυση της ΕΣΣΔ. Βάσει δε των οδηγιών του 17ου συνεδρίου του ΚΚΣΕ (26 Ιανουαρίου με 10 Φεβρουαρίου του 1934) η κατεύθυνση του σοσιαλιστικού ρεαλισμού θα είναι επαναστατική, προλεταριακή, λαϊκή και ρεαλιστική.
Τσαρλς Ντέμουθ
Η δεκαετία της αμερικανικής οικονομικής έκρηξης
Δευτέρα 19 Δεκεμβρίου 1927: Ο χρηματιστηριακός δείκτης Dow Jones Industrial Average κλείνει στις 200,93 μονάδες, ξεπερνώντας το όριο των 200 μονάδων για πρώτη φορά στην ιστορία του, η οποία είχε ξεκινήσει στη συνεδρίαση της 16ης Φεβρουαρίου 1885, οπότε είχε κλείσει στις 62,76 μονάδες. Την δε περίοδο 1921 - 1929 θα κερδίσει σχεδόν 500%. Πρόκειται για μια δεκαετία πρωτοφανών ρυθμών ανάπτυξης της αμερικανικής οικονομίας.
Καθώς λοιπόν τα δύο ανερχόμενα πολιτικά συστήματα της δεκαετίας, το φασιστικό με τον φουτουρισμό και το σοβιετικό με τον πρώιμο -προτού συμπυκνωθεί σε επίσημο δόγμα- σοσιαλιστικό ρεαλισμό, καταθέτουν τις δικές τους αισθητικές προτάσεις που προπαγανδίζουν την "υπεροχή" της Ιταλίας του Μουσολίνι και της Σοβιετικής Ρωσίας, ο καπιταλισμός δεν έχει κάποιο "επίσημο" ή έστω "ημιεπίσημο" ρεύμα που να προπαγανδίζει τη δική του "υπεροχή".
Υπάρχει ωστόσο ένα κίνημα που αποθεώνει τα επιτεύγματα της αμερικανικής τεχνολογίας, του καταναλωτισμού και του γιγαντισμού, το οποίο εκφράζεται κυρίως στη ζωγραφική, αλλά ακόμη και στη διαφήμιση, την αρχιτεκτονική, τη διακόσμηση και τη φωτογραφία. Αυτό θα μείνει γνωστό με τον αγγλοσαξονικό όρο "Precisionism". Παρότι ο όρος αυτός θα εκγερμανιστεί στη Γερμανία ως "Präzisionismus", θα εκγαλλιστεί στη Γαλλία ως "Précisionnisme" και ακόμη θα ονομαστεί "Precisionismo" στην Ιταλία και την Ισπανία, στην ελληνική δεν θα κατορθώσει να αποκτήσει μια ευρείας αποδοχής δόκιμη απόδοση, πλην εξαιρετικά ελαχίστων ανεπίσημων αναφορών για "πρεσισιονισμό".
Το Πρόβινσταουν των τουριστών, των αλιέων και των καλλιτεχνών
Τετάρτη 15 Μαΐου 1602: Ο 31χρονος Άγγλος δικηγόρος και εξερευνητής Μπαρτόλομιου Γκόσνολντ, έχοντας αποπλεύσει από τα δυτικά, προσεγγίζει το ακρωτήριο όπου σήμερα βρίσκεται η κομητεία Μπάρνστεϊμπλ της Μασσαχουσέτης με πρωτεύουσα την ομώνυμη πόλη Μπάρνστεϊμπλ. Βλέποντας το πλήθος των βακαλάων στα νερά του ακρωτηρίου, αποφασίζει να το ονομάσει Κέιπ Κοντ, δηλαδή Ακρωτήριο του Γάδου.
Σχεδόν 18 χρόνια αργότερα, στις 9 Νοεμβρίου του 1620, το πλοίο "Μέιφλαουερ" μεταφέρει τους πρώτους πουριτανούς έποικους, οι οποίοι αποκαλούνται "Προσκυνητές" στον Νέο Κόσμο. Αν και προορισμός του είναι η Βιρτζίνια, οι δυνατοί άνεμοι αναγκάζουν πλήρωμα και επιβάτες να αποβιβαστούν στο ακρωτήριο όπου είχε φθάσει ο Γκόσνολντ, το οποίο θα μετονομαστεί σε Πρόβινσταουν.
Δύο αιώνες αργότερα, μετά τους προσκυνητές, η περιοχή θα αρχίσει να προσελκύει αλιείς, φαλαινοθήρες, τουρίστες, συγγραφείς και καλλιτέχνες. Εύλογα λοιπόν οι τελευταίοι θα απαθανατίσουν τις ομορφιές της πόλης. Ένας από αυτούς θα είναι και ο Αμερικανός, από το Λάνκαστερ της Πενσυλβάνια, ακουαρελίστας ζωγράφος Τσαρλς Ντέμουθ.
Οι Αμερικανοί ακουαρελίστες
Η συμβολή των Αμερικανών ζωγράφων στην ιστορία της ακουαρέλας είναι συχνά υπoτιμημένη. Παρότι εξελίχθηκε ως είδος από τους Άγγλους, με τους οποίους και συνδέθηκε, η τεχνική αυτή άνοιξε τον 19ο αιώνα στις ΗΠΑ νέους ορίζοντες στη ζωγραφική, καθώς συνέπεσε και με την ανάπτυξη της εν λόγω τέχνης στην αγγλόγλωσση βόρεια Αμερική, η οποία σαφώς επηρεάστηκε από τους Βρετανούς.
Στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα και ειδικά στις δεκαετίες του 1920 και του 1930, η οικοδομική έκρηξη, ο καταναλωτισμός, η αστική ζωή στις μεγαλουπόλεις, η ανάπτυξη, όλα αυτά τα φαινόμενα του Μεσοπολέμου στις ΗΠΑ θα εμπνεύσουν ως θέματα τους Αμερικανούς ζωγράφους περισσότερο από τους Ευρωπαίους ομότεχνούς τους. Μητροπολιτικά κέντρα, ουρανοξύστες, τεράστιες λεωφόροι αποτελούν δημοφιλή θέματα πινάκων.
Ανάμεσα στα μεγάλα ονόματα των Αμερικανών ζωγράφων των πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα, όπως είναι λ.χ. οι Ουίνσλοου Όμερ, Τζον Μαρίν, Λάιονελ Φαϊνίνγκερ και άλλοι, ξεχωρίζει και εκείνο του Τσαρλς Ντέμουθ (1883 - 1935), ο οποίος γίνεται γνωστός με έργα Νεκρής Φύσης, όπως λαχανικά, άνθη, φρούτα κ.λπ., που σε πολλούς θυμίζουν κάτι από Σεζάν, κάτι όχι και τόσο παράξενο αφού ο καλλιτέχνης είχε ταξιδέψει στο Παρίσι, όπου είχε γνωρίσει ακόμη τον Έζρα Πάουντ και τη Γερτρούδη Στάιν.
Ο Κεν Τζόνσον θα γράψει στους "New York Times" στις 27 Φεβρουαρίου 2012 σε άρθρο με τίτλο «A Watercolorist Who Turned His Hand to Oils of Heroic Vision» ότι ελάχιστους ακουρεαλίστες θα βρει κάποιος καλύτερους του Τσαρλς Ντέμουθ αν ανατρέξει στην ιστορία της αμερικανικής τέχνης. Συμπλήρωνε δε ότι κατόρθωσε να συνδυάσει την ακρίβεια της παρατήρησης ενός βοτανολόγου με την αφαιρετική ματιά των Κυβιστών, με αποτέλεσμα να προκαλείται ένα ευχάριστο σοκ στις αισθήσεις όσων βλέπουν τις υδατογραφίες του με τα άνθη, τα λαχανικά και τα φρούτα.
Ο νονός του όρου "Precisionism"
Στον διευθυντή του Museum of Modern Art, της ΜοΜΑ, Άλφρεντ Μπαρ, οφείλουμε την πατρότητα του όρου "Πρισέισιονισμ" ("Precisionism"), που αποδίδεται στο πρώτο κίνημα μοντερνισμού που γεννιέται στις ΗΠΑ μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο (ωστόσο δεν επηρεάζει εκτός αμερικανικών συνόρων παρά μόνο Αυστραλούς καλλιτέχνες) και φθάνει στο απόγειό του τις δεκαετίες του 1920 και 1930 με απεικονίσεις του νέου αμερικανικού τρόπου ζωής.
Το ρεύμα αυτό κατέχει μια ιδιαίτερη θέση στα ρεύματα της τέχνης και περιλαμβάνει στοιχεία κυβισμού και ρεαλισμού, ενώ "αποθεώνει" τη νέα όψη της Αμερικής με τους ουρανοξύστες, τις επιβλητικές γέφυρες, υψικαμίνους, εφευρέσεις, ακόμη δε και μοντέρνες συσκευασίες προϊόντων ευρείας κατανάλωσης.
Τα 100 χρόνια του «Church in Provincetown No 2»
Τον νέο αμερικανικό τρόπο ζωής αποτυπώνει σε πίνακες ο Τσαρλς Ντέμουθ. Ένας από αυτούς είναι και το έργο του «Church in Provincetown No 2», τον οποίον δημιούργησε πριν από ακριβώς 100 χρόνια, το 1919, με θέμα ένα τοπίο της Μασαχουσέτης. Μιας πόλης δηλαδή που επισκέφθηκε το 1914, το 1919 και το 1934, στις τελευταίες του καλοκαιρινές διακοπές πριν πεθάνει το 1935 από διαβήτη.
Ο πίνακας, με γεωμετρικές φόρμες, διασταυρούμενες ηλιαχτίδες, τρίγωνα και ρόμβους, απεικονίζει την παλιά επισκοπική εκκλησία των Μεθοδιστών. Τα κυβιστικά στοιχεία είναι εμφανή, αν και απουσιάζουν τα έντονα φουτουριστικά που χαρακτηρίζουν και αυτά εν πολλοίς το κίνημα.
Γνώριμο στοιχείο του "precisionism" είναι οι κάθετες γραμμές που είναι παράλληλες του πυραμιδοειδούς πυργίσκου, ο οποίος είναι αρκετά διαδεδομένος στους ναούς των Μεθοδιστών. Οι κάθετες γραμμές είναι κάτι σαν "σήμα κατατεθέν" του συγκεκριμένου αμερικανικού μοντερνισμού της εποχής, καθώς συχνότατα παραπέμπει σε υψικαμίνους, άλλωστε τα πρώτα χρόνια του 1900 έχει κλείσει ένα τέταρτο αιώνα της βιομηχανικής έκρηξης των ΗΠΑ, αλλά και σε ουρανοξύστες.
Ήδη έχει ολοκληρωθεί η ανέγερση περίφημων ουρανοξυστών, όπως για παράδειγμα του Σίνγκερ Τάουερ στο Κάτω Μανχάταν το 1908, του Μετροπόλιταν Λάιφ Τάουερ στην Μάντισον Άβενιου το 1909 ή του Γούλγουορθ Μπίλντινγκ στην Μπρόντγουεϊ το 1913, ενώ κλείνουν 30 χρόνια από την κατασκευή του πρώτου νεοϋορκέζικου ουρανοξύστη, του Τάουερ Μπίλντινγκ, και 35 χρόνια από την κατασκευή του πρώτου ουρανοξύστη στον κόσμο, του Χόουμ Ίνσερανς Μπίλντινγκ στο Σικάγο.
Το ύψος είναι το σύμβολο της νέας "θρησκείας" της εποχής και πάντως σε μια εννοιολογικά αντιδιαμετρική αντιπαραβολή με ένα άλλο ύψος στην τέχνη, εκείνο της πνευματικότητας στους γοτθικούς ναούς.
Η ύπαρξη διαγώνιων γραμμών, εκτός της παράστασης των ακτίνων του ηλίου οι οποίες έχουν μια ιδιαίτερη συμμετρία, δεν είναι δηλαδή "αλεατικές", ζωγραφισμένες στην τύχη, δίνουν και τη συχνά δραματοποιημένη αίσθηση της κίνησης. Ο δε πρώιμος κυβισμός που αποκαλύπτεται στον πίνακα είναι στοιχείο το οποίο θεωρείται ότι "δανείστηκε" ο Ντέμουθ στις επισκέψεις του στη Νέα Υόρκη, όπου ερχόταν σε επαφή με τα σύγχρονα ρεύματα, ενώ το όλο μοντέρνο ύφος του είναι επηρεασμένο και από την περίοδο που διέμεινε στο Παρίσι, ερχόμενος σε επαφή με το εκεί αβαν-γκαρντ κίνημα, παρακολουθώντας ταυτόχρονα μαθήματα στην Ακαντεμί Κολαροσί και την Ακαντεμί Ζυλιάν. Άλλο "δυνατό" σημείο του ίδιου έργου είναι η ισόρροπη συνύπαρξη ρεαλισμού και αφαίρεσης.
Το εντυπωσιακό πάντως του πίνακα είναι πως, αν και έχει "πνευματικό" θέμα, μια εκκλησία, εν τούτοις το εντάσσει με επιτήδευση στο ρεύμα της αμερικανικής έκρηξης στα του "υλικού" κόσμου.
Γνώριμο στοιχείο του "precisionism" είναι οι κάθετες γραμμές που είναι παράλληλες του πυραμιδοειδούς πυργίσκου, ο οποίος είναι αρκετά διαδεδομένος στους ναούς των Μεθοδιστών. Οι κάθετες γραμμές είναι κάτι σαν "σήμα κατατεθέν" του συγκεκριμένου αμερικανικού μοντερνισμού της εποχής, καθώς συχνότατα παραπέμπει σε υψικαμίνους, αλλά και σε ουρανοξύστες
Το ύψος είναι το σύμβολο της νέας "θρησκείας" της εποχής και πάντως σε μια εννοιολογικά αντιδιαμετρική αντιπαραβολή με ένα άλλο ύψος στην τέχνη, εκείνο της πνευματικότητας στους γοτθικούς ναούς. Η ύπαρξη διαγώνιων γραμμών δίνουν και τη συχνά δραματοποιημένη αίσθηση της κίνησης. Ο πρώιμος κυβισμός που αποκαλύπτεται στον πίνακα είναι στοιχείο το οποίο θεωρείται ότι "δανείστηκε" ο Ντέμουθ στις επισκέψεις του στη Νέα Υόρκη, όπου ερχόταν σε επαφή με τα σύγχρονα ρεύματα
