ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΚΩΣΤΑΣ ΠΑΠΑΝΤΩΝΙΟΥ
Πάνε έντεκα χρόνια από τότε που είχε αποκαλυφθεί ότι οι ΗΠΑ είχαν "φακελωμένο" στους καταλόγους των απανταχού τρομοκρατών το όνομα του πρώην Προέδρου της Νότιας Αφρικής Νέλσον Μαντέλα.
Ο άνθρωπος - σύμβολο στον αγώνα ενάντια στο Απαρτχάιντ στη Νότια Αφρική, θρυλική φυσιογνωμία του αγώνα κατά των φυλετικών διακρίσεων, κάτοχος του Νόμπελ Ειρήνης και για χρόνια Πρόεδρος της χώρας, συνιστούσε ακόμη στα 90 του χρόνια, σύμφωνα με τους μηχανισμούς παρακολούθησης των ΗΠΑ, ενεργή απειλή για τη διατάραξη της ειρήνης. Παρότι μάλιστα είχε αποσυρθεί τέσσερα χρόνια νωρίτερα από τον δημόσιο πολιτικό βίο.
Από τη σχετική λίστα τον αφαίρεσε τον Ιούλιο του 2008 ο τότε Πρόεδρος των ΗΠΑ Τζορτζ Μπους εγκρίνοντας σχετικό νομοσχέδιο με παραίνεση της συμβούλου Εθνικής Ασφαλείας Κοντολίζα Ράις. Δύο πρόσωπα που όχι μόνο δεν είναι σύμβολα της ειρήνης, αλλά έχουν συνδέσει το όνομά τους με τον πόλεμο που ξεκίνησε στο Ιρακ το 2003.
Ο Μαντέλα είχε εκφραστεί, όπως αναμενόταν, ενάντια στα σχέδια των ΗΠΑ και του Ηνωμένου Βασιλείου στο Ιράκ. Είχε χαρακτηρίσει τον πόλεμο "τραγωδία" και είχε ασκήσει κριτική στον τότε Αμερικανό Πρόεδρο Τζορτζ Μπους και στον τότε πρωθυπουργό του Ηνωμένου Βασιλείου Τόνι Μπλερ τονίζοντας ότι ήθελαν να υπονομεύσουν τον ΟΗΕ. "Όλα όσα επιθυμεί ο κύριος Μπους είναι το ιρακινό πετρέλαιο" είχε πει ανοιχτά. Στην πορεία οι σχέσεις των δύο πλευρών αποκαταστάθηκαν σε όλα τα επίπεδα.
Η είδηση για τη διαγραφή του Μαντέλα από τις λίστες τρομοκρατών είχε γραφτεί βέβαια παντού. Ωστόσο οι λόγοι που βρίσκονται πίσω από τη διατήρησή του στη λίστα των τρομοκρατών είναι λιγότερο γνωστοί.
Επιπλέον, στην Ελλάδα, προστέθηκε πριν από λίγο καιρό η πολύτιμη και πρόσφατη προσθήκη - ανάλυση της πανεπιστημιακού Αναστασίας Τσουκαλά, η οποία φωτίζει μεταξύ άλλων στο βιβλίο της “Ένοπλη πάλη” (εκδόσεις Τόπος), τον τρόπο αντιμετώπισης των “τρομοκρατών” (όπως αποκαλούνται κατά τη θεσμική / κρατική ορολογία) ανάλογα με την περίοδο, τις προοπτικές και το (γεω)πολιτικό περιβάλλον.
“Ο καταδικαστέος βίαιος πολιτικός αντίπαλος του σήμερα μπορεί να αναχθεί σε ισότιμο συνομιλητή στο μέλλον, αν η σύγκρουση οδηγηθεί σε διαπραγμάτευση προκειμένου να επιτευχθεί κοινωνική ειρήνη -όπως συνέβη στις περιπτώσεις του IRA και της ETA”, σημειώνει.
Η σχέση του Μαντέλα με το Κομμουνιστικό Κόμμα
Το εβδομαδιαίο αμερικανικό ειδησεογραφικό περιοδικό “Time”, σε περυσινό του άρθρο (18 Ιουλίου), τονίζει ότι για να κατανοήσουμε τους λόγους θα πρέπει να εξετάσουμε τη δράση του ANC (Αφρικανικό Εθνικό Κογκρέσο) την περίοδο της μάχης ενάντια στο Απαρτχάιντ, του κόμματος με το οποίο συνέδεσε την πολιτική του διαδρομή ο Μαντέλα. Πρέπει να λάβουμε επίσης υπόψιν ότι τα γεγονότα στη Ν. Αφρική συνέβησαν παράλληλα με τον Ψυχρό Πόλεμο, γεγονός που επηρεάζει τη στάση των ΗΠΑ.
Το γεγονός ότι ο Μαντέλα είχε βρεθεί πολύ κοντά στην ένταξή του στο Κομμουνιστικό Κόμμα ήταν κάτι που βάραινε τη γνώμη των Αμερικανών γι’ αυτόν.
Παρότι όμως παρακολουθούσε τις διαδικασίες του και είχε εντυπωσιαστεί από το γεγονός ότι οι Ευρωπαίοι, οι Αφρικανοί και οι Ινδοί αντιμετωπίζονταν ως ισότιμοι, αργότερα ο Μαντέλα θα δήλωνε ότι δεν έγινε ποτέ ενεργό μέλος του κόμματος επειδή ο αθεϊσμός ερχόταν σε αντίθεση με τη χριστιανική του πίστη και επειδή θεωρούσε τον αγώνα της Νότιας Αφρικής κυρίως φυλετικό και όχι ταξικό πόλεμο.
Η σφαγή του Σάρπβιλ
Το ANC από την ίδρυσή του, το 1912, ήταν ένα κόμμα που πάλευε επί δεκαετίες ενάντια στο Απαρτχάιντ χωρίς να χρησιμοποιεί βία. Κατέβηκε κυρίως σε απεργίες και έκανε μποϊκοτάζ στις δημόσιες υπηρεσίες. Το 1960 όμως τα πράγματα άλλαξαν. Ήταν τότε που έλαβε χώρα η σφαγή του Σάρπβιλ σε μία μεγάλη, αλλά και ειρηνική διαδήλωση στις 21 Μαρτίου εναντίον των φυλετικών διακρίσεων. Η πόλη του Σάρπβιλ βρίσκεται 64 χιλιόμετρα μακριά από το Γιοχάνεσμπουργκ.
Είχε προηγηθεί, όπως αναφέρεται στο CNN, η ψήφιση νόμου από το καθεστώς του Απαρτχάιντ που υποχρέωνε τους μαύρους να διαθέτουν «διαβατήριο», το οποίο έπρεπε να επιδεικνύουν κατά τις μετακινήσεις τους.
Το γεγονός ότι ήταν δύσκολο να το αποκτήσουν περιόριζε ακόμη περισσότερο το δικαίωμά τους στην ελεύθερη μετακίνηση και ήταν η αφορμή που «έβγαλε» στους δρόμους χιλιάδες ανθρώπους, οι οποίοι ένωσαν τις φωνές τους ζητώντας ίση μεταχείριση.
Έπειτα από μία ημέρα διαδηλώσεων το πλήθος αποφάσισε να κινηθεί προς το αστυνομικό τμήμα της πόλης. Εκεί οι διαδηλωτές σκόπευαν να παραδοθούν, σε ένδειξη διαμαρτυρίας, στις αρχές επειδή δεν διέθεταν το επίμαχο «διαβατήριο».
Παρά τον ειρηνικό χαρακτήρα της κινητοποίησης, οι αρχές απάντησαν, πρώτα, με χαμηλές πτήσεις μαχητικών αεροσκαφών πάνω από τα κεφάλια των διαδηλωτών. Οι τελευταίοι, τρομαγμένοι, άρχισαν να εκσφενδονίζουν πέτρες και κάποιοι εξ αυτών αποσπάστηκαν από τα οδοφράγματα που είχαν στηθεί στην ευθεία από το αστυνομικό τμήμα και βγήκαν πιο μπροστά.
Οι αστυνομικοί επιχείρησαν να επιβάλουν την τάξη με δακρυγόνα, όμως έκριναν ότι δεν υπήρξε το επιθυμητό αποτέλεσμα. Στη συνέχεια σήκωσαν τα όπλα και σε μια επίδειξη απίστευτης ωμότητας και βιαιότητας άνοιξαν πυρ κατά του άοπλου πλήθους.
Ο απολογισμός ήταν 69 νεκροί, μεταξύ των οποίων 8 γυναίκες και 10 παιδιά, ενώ οι τραυματίες ανήλθαν σε 180, εκ των οποίων 31 γυναίκες και 19 παιδιά. Πολλοί από τους διαδηλωτές έφεραν τραύματα από σφαίρες στην πλάτη.
Ξεκινώντας τον ένοπλο αγώνα
Μετά τα περιστατικά, η κυβέρνηση κήρυξε παράνομο το ANC. Ο Μαντέλα έγινε επικεφαλής της στρατιωτικής του πτέρυγας, όμως το 1964 συνελήφθη για δολιοφθορά και προδοσία και φυλακίστηκε. Παρέμεινε κρατούμενος μέχρι το 1990. Για 26 ολόκληρα χρόνια. Χαρακτηρίζοντας τις δράσεις της ομάδας, το “Time” κάνει λόγο για χαμηλού επιπέδου ένοπλο αγώνα.
Υπερασπιζόμενος την αλλαγή στρατηγικής ως έσχατη λύση, ο Μαντέλα σε μία από τι συνεντεύξεις του από τη φυλακή δήλωσε ότι "ο ένοπλος αγώνας μάς επιβλήθηκε από την κυβέρνηση".
Την ίδια ώρα ο σύντροφός του Μαντέλα Όλιβερ Τάμπο αναζητούσε οικονομικά και πολιτικά στηρίγματα στο εξωτερικό. Έτσι απέφυγε και τη σύλληψη. Για τον σκοπό του έδειξε μεγαλύτερο ενδιαφέρον η Σοβιετική Ένωση, η οποία ξεκίνησε το 1963 να στηρίζει το ANC με χρήματα, στρατιωτικό εξοπλισμό και υποτροφίες για τα νεαρά του μέλη. Ωστόσο, όπως υποστηρίζει το “Time” είναι αμφίβολος ο βαθμός που επηρέαζε η Σοβιετική Ένωση τις πολιτικές του ANC.
Παρ’ όλα αυτά, ο Μαντέλα αυτόματα θεωρήθηκε ως "ο άνθρωπος που βρίσκεται στη λάθος πλευρά του Ψυχρού Πολέμου", αναφέρει ο ιστορικός Robert Trent Vinson στο βιβλίο του "Οι Αμερικάνοι έρχονται! Όνειρα / Οράματα Αφροαμερικανικής απελευθέρωσης στη φυλετικά διαχωρισμένη Νότιο Αφρική".
Η καχυποψία των Ρίγκαν και Θάτσερ
Σε ομιλία του το 1986 ο τότε Πρόεδρος των ΗΠΑ Ρόναλντ Ρίγκαν προειδοποίησε για τρομοκρατικές επιθέσεις του ANC με βάση στοιχεία που είχαν διαρρεύσει. Οι επιθέσεις, σύμφωνα με τις πληροφορίες, θα συμπεριλάμβαναν καταστροφές δρόμων και βόμβες σε δημόσιους χώρους με στόχο να προκαλέσουν περαιτέρω καταστολή, η οποία θα οδηγούσε στην επιβολή στρατιωτικού νόμου και θα διαμόρφωνε τις συνθήκες για φυλετικό πόλεμο. Το 1988 το υπουργείο Άμυνας των ΗΠΑ συμπεριέλαβε το ANC σε έκθεσή με ανά τον κόσμο σημαντικές τοπικές τρομοκρατικές ομάδες.
Πράγματι, το ANC μέσα σε αυτή την περίοδο προχώρησε σε αρκετές δράσεις. Πραγματοποίησε νυχτερινές επιδρομές σε δεξαμενές καυσίμων, τις οποίες κατέστρεψε προκαλώντας πυρκαγιά δύο ημερών το 1980. Έβαλε ακόμη βόμβα σε ένα μπαρ στο Ντέρμπαν προκαλώντας τον θάνατο τριών ανθρώπων και τραυματίζοντας 60. Το 1983 ένα αμάξι παγιδευμένο με εκρηκτικά εξερράγη έξω από τα γραφεία της Πολεμικής Αεροπορίας στην Πρετόρια σκοτώνοντας 19 άτομα. Αργότερα το ANC ζήτησε συγγνώμη για τους θανάτους πολιτών που προήλθαν ως αποτέλεσμα της "ανεπαρκούς κατάρτισης".
Ο Μαντέλα βρισκόταν στη φυλακή. Αλλά η απομάκρυνση από το πεδίο της μάχης δεν τον απομάκρυνε από την προσοχή του κόσμου. Αντίθετα εξελίχθηκε σε σύμβολο του αγώνα ενάντια στο Απαρτχάιντ. Η απήχηση και επιρροή του ήταν τεράστια. Η διαμαρτυρία ενάντια στο Απαρτχάιντ εξαπλώθηκε σε όλο τον κόσμο.
"Ήταν πάντα πρόθυμος να μιλήσει"
Το 1990 ο Μαντέλα "βγήκε από τη φυλακή γέρος και πολύ πιο έτοιμος να συμβιβαστεί μετά από 30 χρόνια κρατούμενος" είχε αναφέρει ο Πένιελ Τζόζεφ, ιδρυτικός διευθυντής του Κέντρου Μελέτης της Φυλής και της Δημοκρατίας στο Πανεπιστήμιο του Τέξας στο Όστιν. "Όταν βγήκε, είπε 'παραιτούμαστε από τη βία'".
Το “Time” εξηγώντας τη στάση του Μαντέλα στο τεύχος του 1993, στο οποίο ανακηρύχθηκε μαζί με τον Πρόεδρο της Νοτίου Αφρικής Φρεντερίκ Ντε Κλερκ άνδρας της χρονιάς, έγραφε ότι "ο Μαντέλα ήταν πάντα πρόθυμος να μιλήσει. Στη βία προσέφευγε όταν η άλλη πλευρά δεν άκουγε".
Ωστόσο, ακόμα και μετά το τέλος του καθεστώτος του Απαρτχάιντ και την εκλογή του Μαντέλα ως Προέδρου, ο Μαντέλα και τα υπόλοιπα μέλη του ANC υποχρεούνταν ακόμη να υποβάλλουν αίτηση εισόδου για τις ΗΠΑ. Οι αμερικανικές αρχές επέτρεπαν την είσοδο στα μέλη κατά περίπτωση. Όλα αυτά μέχρι τον Ιούλιο του 2008.
Γιατί όμως οι αλλαγές άργησαν τόσο πολύ; Αν και αρκετοί, σημειώνει το “Time”, έχουν αναζητήσει κάποια βαθύτερη αιτία, η επίσημη απάντηση από τις ΗΠΑ επιμένει να αποδίδει την καθυστέρηση στη γραφειοκρατία. Σε κάθε περίπτωση ήταν ένα ντροπιαστικό καθεστώς, όπως είχε πει ο γερουσιαστής Σέλντον Γουάιτχαουζ.
Η εννοιολογική ρευστότητα του όρου τρομοκρατία
Στο φαινόμενο να ανάγεται σε “ισότιμο συνομιλητή στο μέλλον ο καταδικαστέος βίαιος πολιτικός αντίπαλος του σήμερα”, αναφέρεται αναλυτικά η Αναστασία Τσουκαλά, αναπληρώτρια καθηγήτρια Εγκληματολογίας στο Πανεπιστήμιο Paris Sud. Στο βιβλίο της “Ένοπλη πάλη - Μετά τον Δεκέμβρη του 2008 - Επικοινωνιακή στρατηγική (απο)νομιμοποίησης” (εκδόσεις Τόπος) αναφέρει ότι “η πολιτική σκοπιμότητα και εννοιολογική σχετικότητα του όρου τρομοκρατία αναδεικνύονται σαφώς σε ακραίες περιπτώσεις αντιστροφής του συσχετισμού δυνάμεων του εκάστοτε πολιτικού πεδίου, όπου ο αρχικός τρομοκράτης μετατρέπεται σε νόμιμο εκπρόσωπο του λαού του και τελικά τιμάται με Νόμπελ Ειρήνης - όπως συνέβη με τον Νέλσον Μαντέλα (1993) και τον Γιάσερ Αραφάτ (1994)”.
Ειδικότερα για τον Νέλσον Μαντέλα αναφέρει ότι “οι ακραίες αυτές περιπτώσεις καθιστούν εμφανέστατη την πολιτική και εννοιολογική ρευστότητα του όρου τρομοκρατία, όχι μόνο κατά την ανατροπή του προγενέστερου συσχετισμού δυνάμεων, αλλά και κατά τη διαχείριση των συνεπειών αυτής της ανατροπής, δεδομένου ότι η θεσμική αναγνώριση του πρώην τρομοκράτη ως ισότιμου συνομιλητή στο πολιτικό πεδίο δεν συνεπάγεται πάντα τη θεσμική απόρριψη της προγενέστερης ταυτότητάς του. Ο Νέλσον Μαντέλα, παραδείγματος χάρη, παρέμεινε καταγεγραμμένος στη λίστα παρακολούθησης τρομοκρατών των ΗΠΑ μέχρι το 2008”.
Ευρύτερα σημειώνει ότι "η επιτυχής ή μη διεθνής επιβολή του χαρακτηρισμού ενός ένοπλου κινήματος ως τρομοκρατικού είναι επίσης αλληλένδετη με τη γεωπολιτική ισχύ του κράτους εκείνου που διεκδικεί το κυρίαρχο δικαίωμα του σχετικού προσδιορισμού. Υπενθυμίζουμε ενδεικτικά ότι η ηγεμονική θέση των ΗΠΑ στο μεταπολεμικό διεθνές πολιτικό σκηνικό συνέβαλε καθοριστικά στον χαρακτηρισμό ορισμένων ένοπλων κινημάτων ως τρομοκρατικών ή μη με αποκλειστικό γνώμονα τα εκάστοτε γεωπολιτικά συμφέροντα και τις συμμαχίες της Ουάσιγκτον.
Παραδείγματος χάρη, οι Ταλιμπάν ήταν απελευθερωτές του αφγανικού λαού όσο αντιμάχονταν τους Σοβιετικούς στο πλευρό των μουτζαχεντίν κατά τη δεκαετία του 1980, τρομοκράτες όταν στράφηκαν εναντίον των ΗΠΑ το 2001 και αντάρτες το 2015, όταν οι ΗΠΑ έκριναν ότι αυτός ο χαρακτηρισμός θα εξυπηρετούσε την ειρήνευση του Αφγανιστάν (Το 2001, οι ΗΠΑ καταχώρισαν στον κατάλογο των Ειδικά Προσδιορισμένων Παγκόσμιων Τρομοκρατών (Specially Designated Global Terrorists) 27 οργανώσεις και άτομα συνδεδεμένα με την Αλ Κάιντα. Το 2015 ο εκπρόσωπος Τύπου του Λευκού Οίκου δήλωσε ότι οι Ταλιμπάν δεν θεωρούνται ‘τρομοκρατική ομάδα, παρ’ όλο που εμπλέκονται σε τρομοκρατικές επιθέσεις προσπαθώντας να προωθήσουν την ατζέντα τους’).
Παρεμφερείς πολιτικές σκοπιμότητες καθορίζουν εξάλλου την τακτικά αναθεωρούμενη κατάρτιση του καταλόγου των τρομοκρατικών οργανώσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης - όπως συνέβη με την καταχώριση στον κατάλογο αυτόν του στρατιωτικού βραχίονα της Χεζμπολάχ το 2013, ή με τη διαγραφή της Χαμάς από τον ίδιο κατάλογο το 2014 και την επανένταξή της το 2017”.
