Live τώρα    
20°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Ελαφρές νεφώσεις
20 °C
19.4°C21.6°C
2 BF 69%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Ασθενής ομίχλη
19 °C
15.6°C20.8°C
2 BF 70%
ΠΑΤΡΑ
Αίθριος καιρός
18 °C
17.7°C19.8°C
4 BF 68%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Σποραδικές νεφώσεις
25 °C
22.5°C24.8°C
2 BF 34%
ΛΑΡΙΣΑ
Αίθριος καιρός
21 °C
20.9°C22.3°C
3 BF 46%
Επιστήμη, θρησκεία και πολιτική στο νεκροταφείο
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Επιστήμη, θρησκεία και πολιτική στο νεκροταφείο

Το Κοινοβούλιο του Παρισίου απαγόρευσε τις ταφές σε εκκλησίες και νεκροταφεία εντός του αστικού χώρου το 1765. Μια δεκαετία αργότερα, με βασιλικό διάταγμα, όλα τα νεκροταφεία μεταφέρθηκαν εκτός των πόλεων, όσο γινόταν πιο μακριά. Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1780, το νεκροταφείο των Αγίων Αθώων Νηπίων του Παρισίου έκλεισε και εκκαθαρίστηκε. Πολλές άλλες χώρες ακολούθησαν παρόμοιες πρακτικές. Το 1775 απαγορεύτηκαν οι ταφές εντός των πόλεων στην Πρωσία, όπως και τη δεκαετία του 1790 στην Ολλανδία. Η έξαρση του κίτρινου πυρετού στις ΗΠΑ οδήγησε σε αντίστοιχες αποφάσεις μεταξύ του διαστήματος 1790-1820. Περίπου την ίδια περίοδο συνέβη κάτι αντίστοιχο και στη Βρετανία.

Το αφήγημα του Διαφωτισμού

Στην Ιστορία της Ιατρικής και της δημόσιας Υγείας, ειδικά στις δεκαετίες του 1980 και 1990, υπήρχε η άποψη ότι ο Διαφωτισμός αποτέλεσε μια σημαντική στροφή για τις συνθήκες υγιεινής των δυτικών κοινωνιών. Ένα από τα πιο εμβληματικά παραδείγματα είναι η μεταφορά των τόπων ταφής εκτός των αστικών κέντρων. Η συγκεκριμένη πρακτική θεωρούνταν από αρκετούς ιστορικούς ένα βήμα προς την εκκοσμίκευση και την απομάκρυνση της Δύσης από τη θρησκεία. Για αρκετούς ιστορικούς ο 18ος αιώνας συμβόλιζε τη σταδιακή απομάκρυνση των ζωντανών από τους νεκρούς. Όπως σημειώνει, με τη χαρακτηριστική υπερβολή του, ο Ζαν Μποντριγιάρ, οι νεκροί εξωθήθηκαν από το πολιτισμικό μας σύστημα της συμβολικής ανταλλαγής και εξορίστηκαν στα γκέτο, δηλαδή στα νεκροταφεία στα όρια της πόλης. Υποστήριξε, μάλιστα, ότι αυτή η ιστορική αλλαγή ήταν πιο σημαντική για την κατασκευή του σύγχρονου υποκειμένου από τον περιορισμό της «τρέλας» μέσα στα άσυλα.

Οι αλλαγές στους κανόνες ταφής παραδοσιακά θεωρούνταν ως ένα απαραίτητο βήμα προς μια κοσμική ευρωπαϊκή κοινωνία, την ιδιωτικοποίηση του θανάτου και μια νέα αντίληψη για τη σχέση νεκρών και ζωντανών. Όπως έλεγε και ένα σλόγκαν ενός αμερικανικού γραφείου τελετών, «Εσείς πεθαίνετε, εμείς κάνουμε τα υπόλοιπα». Αυτό, δηλαδή, που αλλάζει στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τον θάνατο στην εποχή της νεωτερικότητας είναι ότι οι νεκροί απομακρύνονται από τη σφαίρα της θρησκείας στην υλική επικράτεια της Ιατρικής και της δημόσιας Υγείας και από την ενοριακή κοινότητα σε έναν αστικό δημόσιο χώρο. Η εκκοσμίκευση των νεωτερικών κοινωνιών μοιάζει να είναι, για άλλη μια φορά, η αιχμή στο αναπόφευκτο βέλος της προόδου.

Η περίπτωση του Τόμας Λιούις

Ωστόσο, υπάρχει ένα ιστορικό πλαίσιο που μοιάζει να αμφισβητεί την παραπάνω αφήγηση. Περίπου μισό αιώνα πριν την περίοδο που αναφέραμε, κατά το διάστημα 1720-1722, μια επιδημία πανούκλας ξέσπασε στη Μασσαλία της Γαλλίας. Οι εφημερίδες στη Βρετανία ήταν γεμάτες από τρομακτικές περιγραφές της κατάστασης στη νότια Γαλλία. Δεκάδες φυλλάδια κυκλοφορούσαν με πιθανούς τρόπους αντιμετώπισης της πανούκλας, όπως κρύο νερό, καφέ, ακόμη και γλυκά συγκεκριμένης εταιρείας. Η βρετανική κυβέρνηση του Ρόμπερτ Γουόλπολ, υπό τον φόβο εξάπλωσης της επιδημίας στο Νησί, εκδίδει το 1721 νομοθετική πράξη καραντίνας (QuarantineAct). Η απόφαση αυτή έφερε αρκετές αντιδράσεις επειδή η καραντίνα θα επιβαλόταν μέσω των στρατιωτικών δυνάμεων του κράτους. Αρκετοί γιατροί θεώρησαν ότι το μέτρο ήταν υπερβολικό, ενώ υπήρχε μεγάλη ανησυχία για την παραβίαση θεμελιωδών ελευθεριών.

Σ’ αυτή τη συνθήκη δημοσιεύονται πολλές ιατρικές πραγματείες και έργα σχετικά με την υγεία, μεταξύ των οποίων και ένα κείμενο ενός βοηθού ιερέα, του Τόμας Λιούις. Το κείμενο έχει τίτλο «Seasonable Considerations on the Indecent and Dangerous Custom of Burying in Churches and Church - Yards». Ο Λιούις αναφέρεται στους κινδύνους ταφής εντός των εκκλησιών ή σε νεκροταφεία εντός της πόλης. Ο Λιούις υποστήριζε ότι πολλές επικίνδυνες και θανατηφόρες ασθένειες μπορούν να προκληθούν από τη μυρωδιά των νεκρών, παρ’ όλο που αρκετές φορές δεν αντιλαμβανόμαστε τη δυσοσμία με την όσφρησή μας. Σημείωνε ότι ο μολυσμένος αέρας είναι εξαιρετικά επικίνδυνος, πόσο μάλλον σε έναν κλειστό χώρο, όπως η εκκλησία. Επομένως, το ορθό ήταν να διατηρηθεί ο αέρας όσο γίνεται πιο καθαρός από τη δυσοσμία. Να σημειωθεί ότι η επιδημία πανούκλας, που είχε ξεσπάσει το 1665 στο Λονδίνο, είχε ξεκινήσει από τα σφαγεία που βρίσκονταν στην ίδια αστική περιοχή. Ο Λιούις δεν ήταν κάποιος υποχόνδριος ή νεκροφοβικός, αλλά γνώριζε πολύ καλά τις ιατρικές μελέτες της εποχής του, τις τεχνικές λεπτομέρειες μιας μόλυνσης και της μετάδοσής της και ήταν εξίσου ικανός με τους κορυφαίους συγγραφείς σε ζητήματα υγείας εκείνης της περιόδου, όπως οι Daniel Sennert, Thomas Sydenham, John Quincy, Nathaniel Hodges και sir Richard Mead.

Ποιος Διαφωτισμός;

Κάποιος θα μπορούσε να πει ότι ο Λιούις είναι απλώς ένα παράδειγμα του Διαφωτισμού, όπου η ηθική και η θρησκεία δίνουν τη θέση τους στην υγεία. Όμως τα πράγματα είναι πιο σύνθετα. Το μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου του Λιούις ασχολείται με ζητήματα Θεολογίας και Ιστορίας της Θρησκείας. Ο Λιούις θεωρούσε ότι οι ταφές έπρεπε να γίνονται εκτός της πόλης γιατί αυτό γινόταν στους πρώτους αιώνες του Χριστιανισμού. Αυτό το έθιμο άλλαξε μερικούς αιώνες αργότερα και αποτελούσε για τον ίδιο παραφθορά των αυθεντικών χριστιανικών πρακτικών. Υποστήριζε ότι ήταν μεγάλη απρέπεια να μολύνεται ο οίκος του Θεού με τη σήψη των ανθρώπινων πτωμάτων. Ο τόπος λατρείας έπρεπε να διατηρείται καθαρός και αισθητικά όμορφος και να μην αποτελεί τόπο εξάπλωσης ασθενειών. Έπρεπε, επομένως, να επιστρέψουν στα παλιά έθιμα.

Θεωρούσε, επίσης, ότι η απομάκρυνση από τον αυθεντικό Χριστιανισμό οδήγησε σε έναν θρησκευτικό πλουραλισμό, που είχε ως αποτέλεσμα διαφορετικές θρησκευτικές πρακτικές και μια διαρκή πολεμική κατάσταση όπου ο καθένας προσπαθούσε να πείσει τον άλλο για την αλήθεια του δόγματός του. Το παράδειγμα του αγγλικού εμφυλίου πολέμου της δεκαετίας 1640 ήταν ενδεικτικό.

Πέρα, όμως, από αυτή τη διάσταση, έδωσε και μια πολιτική. Ο Λιούις ήταν φιλικά διακείμενος στο κόμμα των Τόρις (Tories), της φιλοβασιλικής και συντηρητικής παράταξης της Βρετανίας. Ο Λιούις με το έργο του νομιμοποίησε πολιτικές αποφάσεις της δεκαετίας του 1710, όταν οι Τόρις είχαν χτίσει περίπου πενήντα εκκλησίες στα περίχωρα του Λονδίνου και ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός τους είχε γίνει με τέτοιον τρόπο ώστε να μην επιτρέπονται οι ταφές εντός του ιερού χώρου. Επομένως, ο Λιούις δεν υπαγόρευε απλώς συγκεκριμένες πολιτικές αποφάσεις, αλλά νομιμοποιούσε και υπάρχουσες, με τις οποίες ήταν σύμφωνοι και οι Βρετανοί πολίτες. Για τους αντίστοιχους λόγους συμφώνησε και η αντίπαλη πολιτική παράταξη των Ουίγων (Whigs).

Η ιστορία ως πράξη

Η μετάβαση από μια ιστορική συνθήκη σε μια άλλη δεν έχει μονοσήμαντα αίτια. Στο συγκεκριμένο παράδειγμα είδαμε ότι οι αλλαγές σε έναν ευαίσθητο και σύνθετο τομέα, όπως αυτός της Υγείας, προκύπτουν μέσα σε έναν δημόσιο χώρο που συγκροτείται από πολλαπλές ιδεολογικές απολήξεις. Δεν ήταν απλώς το άρμα της ιδεολογίας της «επιστήμης» που αποτέλεσε τον βασικότερο λόγο μετάβασης σε νέες και πιο αποτελεσματικές πρακτικές στη δημόσια Υγεία. Η θρησκεία ως ιδεολογία δεν ήταν τροχοπέδη σ’ αυτές τις αλλαγές γιατί υπήρχε ένα συγκεκριμένο αφήγημα που της επέτρεψε να προσαρμοστεί. Οι πολιτικές που ακολούθησαν οι κυβερνήσεις δεν ήταν ιδεολογικά άκαμπτες αλλά υπήρχε η εμπειρία από προηγούμενα ιστορικά γεγονότα, όπως η πανούκλα του 1665 ή οι εμφύλιοι της δεκαετίας του 1640.

Τέλος, η δημόσια σφαίρα ήταν ένας χώρος παραγωγής γνώσης εντός της οποίας όλες οι παραπάνω ιδεολογικές εκροές τέθηκαν σε μια κριτική επανεξέταση. Δεν έμειναν ακίνητες στον χρόνο, αλλά μετατοπίστηκαν προς μια κατεύθυνση συναίνεσης και επίλυσης ενός σημαντικού προβλήματος, της επιβίωσης των ανθρώπων. Αν δεν ακολουθήσεις τη ζωή, αυτή θα σε ξεπεράσει.

Δημήτρης Πετάκος

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL