Σε μια κατάσταση πανδημίας όπως αυτή που βιώνουμε τις τελευταίες εβδομάδες είναι εύκολο να επικεντρωθεί κανείς εμφατικά στην προστασία του οργανισμού από τον εν δυνάμει θανατηφόρο ιό που κυκλοφορεί, με κίνδυνο να παραβλέψει τη ζημιά που αυτός μπορεί να προκαλέσει ακόμα και από απόσταση. Οι ψυχικές επιπτώσεις της πανδημίας έχουν επισημανθεί από τους επαγγελματίες της Ψυχικής Υγείας από την αρχή, με πλούσια επιστημονική βιβλιογραφία να σχηματίζεται για το θέμα.
Οι συνθήκες που ευνοούν την εμφάνιση ψυχικών επιπτώσεων σχετίζονται με την εξάπλωση του νέου ιού και τα μέτρα που λαμβάνονται προκειμένου αυτή να περιοριστεί. Στα μέτρα αυτά περιλαμβάνεται η κοινωνική απομόνωση και η αποφυγή κοινωνικών επαφών, ο εγκλεισμός στο σπίτι ή, αντιθέτως, η εργασία σε αντίξοες και εν δυνάμει επικίνδυνες συνθήκες, ενώ η παύση της οικονομικής δραστηριότητας και της εργασίας δημιουργούν οικονομική και εργασιακή ανασφάλεια.
Πανδημία και συναισθήματα
Η επιβαλλόμενη κοινωνική απόσταση και η αποφυγή κοινωνικών επαφών όπως και η απομόνωση είναι πιθανό να γεννήσουν έντονα και αρνητικά συναισθήματα. Στα συναισθήματα αυτά περιλαμβάνονται η ανησυχία και ο φόβος τόσο για την προσωπική υγεία όσο και για την υγεία των αγαπημένων προσώπων, για την πιθανότητα εκδήλωσης της ασθένειας, τη σοβαρότητα των συμπτωμάτων και τη λήψη ιατρικής βοήθειας. Σ’ αυτά προστίθεται ο φόβος για την προμήθεια αγαθών, την ασφάλεια της εργασίας και τις αυξανόμενες οικογενειακές υποχρεώσεις. Η διακοπή της εργασίας και των καθημερινών δραστηριοτήτων και η έλλειψη επαφής με άλλους ανθρώπους μπορεί να οδηγήσει σε αισθήματα θλίψης ή ανίας, ενώ η απομόνωση και η διατάραξη της καθημερινότητας, σε συνδυασμό με όσα προαναφέρθηκαν, μπορεί να οδηγήσει σε συναισθήματα θυμού και εκνευρισμού, αίσθημα εγκατάλειψης και απώλειας ελέγχου. Οι άνθρωποι που νοσούν ή εκτίθενται στον ιό μπορεί να βιώσουν στιγματισμό, καθώς οι ασθενείς και οι οικογένειές τους αισθάνονται ότι έχουν διαφοροποιηθεί από την υπόλοιπη κοινωνική τους ομάδα.
Η αντίδραση του ατόμου στις συνθήκες αυτές επηρεάζεται από πολλούς παράγοντες, όπως η προσωπικότητα, το μικροπεριβάλλον του (οικογένεια, φίλοι, εργασιακός χώρος) και η κοινότητα μέσα στην οποία ζει. Όπως αναφέρεται στις οδηγίες ψυχολογικής υποστήριξης των πολιτών που εκπονήθηκαν από την Α΄ Ψυχιατρική Κλινική της Ιατρικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, μερικοί άνθρωποι μπορεί να εμφανίσουν προβλήματα στον ύπνο, στην εκτέλεση καθημερινών εργασιών, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις παρατηρείται αύξηση των καταχρήσεων (κατανάλωση αλκοόλ, αύξηση καπνίσματος ακόμα και κατάχρηση ψυχοδραστικών ουσιών).
Ενημέρωση στον καιρό της πανδημίας
Σ’ αυτές τις πρωτοφανείς συνθήκες είναι λογικό να αναζητά κάποιος ενημέρωση και πληροφορίες. Ωστόσο, η συνεχής και χωρίς διάλειμμα έκθεση στην ενημέρωση, από την τηλεόραση, το Διαδίκτυο ή τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, φαίνεται να αυξάνει τα επίπεδα άγχους και δυσφορίας, ενώ θα πρέπει να σημειωθεί ότι μπορεί να αυξάνει και τις πιθανότητες παραπληροφόρησης. Έρευνα που διεξήχθη από τη Σχολή Δημόσιας Υγείας του Πανεπιστημίου Fudan της Κίνας σε Κινέζους πολίτες την εποχή της επιδημίας του Covid-19 ανέδειξε υψηλό ποσοστό συμπτωμάτων αγχώδους διαταραχής και κατάθλιψης σε ανθρώπους με έντονη έκθεση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Οι συγγραφείς καταλήγουν ότι στις παρούσες συνθήκες υπάρχει μια «επιδημία πληροφορίας» (infodemic) την οποία επίσης θα πρέπει να λάβουμε υπόψη για τη διαχείριση της Ψυχικής Υγείας.
Ανάλογη έρευνα διεξήχθη και από Ιταλούς ερευνητές οι οποίοι μελέτησαν την εξάπλωση της πληροφορίας για τον Covid-19 με μια εκτενή ανάλυση δεδομένων από το Twitter, το Instagram, το YouTube, το Reddit και το Gab. Στην έρευνα ανέλυσαν το ενδιαφέρον και την εμπλοκή αναφορικά με το θέμα του κορωνοϊού παρέχοντας μια ανάλυση της εξέλιξης του διαλόγου σε παγκόσμιο επίπεδο για κάθε πλατφόρμα και τους χρήστες της. Παράλληλα, εξέτασαν τη διασπορά ψευδών ειδήσεων ή ειδήσεων που προέρχονται από αναξιόπιστες πηγές, βρίσκοντας διαφορετικά επίπεδα παραπληροφόρησης σε κάθε πλατφόρμα. Αξίζει να σημειωθεί ότι η εξάπλωση της πληροφορίας από αξιόπιστες και αναξιόπιστες πηγές παρουσιάζει ίδιο μοτίβο εξάπλωσης σύμφωνα με τους ερευνητές της εν λόγω μελέτης.
Η διάδοση πληροφοριών σ’ αυτές τις συνθήκες μπορεί να επηρεάσει έντονα τη συμπεριφορά των ανθρώπων και να μεταβάλει την αποτελεσματικότητα των μέτρων που αναπτύσσουν οι κυβερνήσεις. Στο άρθρο αναφέρουν ως παράδειγμα ότι όταν το CNN μετέδωσε τις φήμες για καραντίνα στη Λομβαρδία μερικές ώρες πριν την επίσημη ανακοίνωση από τον Ιταλό πρωθυπουργό, οι άνθρωποι έσπευσαν να εγκαταλείψουν την περιοχή, συνωστιζόμενοι σ’ αυτή τους την προσπάθεια σε τρένα και αεροδρόμια. Στην ουσία η κίνηση αυτή είχε το αντίθετο αποτέλεσμα από το επιδιωκόμενο, αυτό δηλαδή του περιορισμού της εξάπλωσης. Οι συγγραφείς αναφέρουν ότι μια ερευνητική πρόκληση είναι να προσδιορίσει κανείς πώς οι άνθρωποι αναζητούν πληροφορίες και πώς οι αποφάσεις αυτές επηρεάζουν τη συμπεριφορά τους. Ο ρόλος των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης στη διαχείριση της πανδημίας είναι αναμφίβολα ένα στοιχείο που θα μελετηθεί εκτενώς στο επόμενο διάστημα φωτίζοντας ενδιαφέρουσες πτυχές που σχετίζονται και με τις ψυχικές επιπτώσεις.
Η διαφύλαξη της Ψυχικής Υγείας
Η διαφύλαξη της Ψυχικής Υγείας θα πρέπει να θεωρείται προτεραιότητα σ’ αυτές τις συνθήκες. Τα βήματα που αναφέρουν οι οδηγίες της Α’ Πανεπιστημιακής Ψυχιατρικής Κλινικής του Αιγινητείου Νοσοκομείου περιλαμβάνουν τη σωστή πληροφόρηση για τον ιό από έγκυρες πηγές και τον περιορισμό της έκθεσης στα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, τη διατήρηση της επικοινωνίας με τους σημαντικούς ανθρώπους (φίλοι, οικογένεια), τη φροντίδα της σωματικής υγείας για τη ρύθμιση του συναισθήματος μέσα από την ισορροπημένη διατροφή, τον επαρκή ύπνο, την ξεκούραση, τη σωματική άσκηση και την αποφυγή καταχρήσεων. Τέλος, ενθαρρύνουν την ψυχοεκπαίδευση για το στρες και την ψυχική δυσφορία με στόχο τη διαχείριση των συναισθημάτων. Μέσα σ’ αυτές τις πρωτόγνωρες συνθήκες καλούμαστε, επίσης, να επανεξετάσουμε την οργάνωση του χρόνου μας βρίσκοντας χρόνο τόσο για τις υποχρεώσεις όσο και για τις δραστηριότητες που μας δίνουν χαρά.
Οι παρατηρήσεις των ερευνητών στην Κίνα
Η περίπτωση της διαχείρισης της επιδημίας στην Κίνα μπορεί να προσφέρει πολύτιμες πληροφορίες στις χώρες που τώρα αντιμετωπίζουν την πανδημία. Σε άρθρο τους που δημοσιεύτηκε τον Φεβρουάριο στο επιστημονικό περιοδικό «The Lancet, Psychiatry», οι Duan και Zhu αναφέρουν ότι στην Κίνα οργανισμοί Υγείας και πανεπιστήμια δημιούργησαν διαδικτυακές πλατφόρμες για την παροχή ψυχολογικής στήριξης στον πληθυσμό. Ωστόσο, σημειώνουν ότι οι επιπτώσεις της επιδημίας του κορωνοϊού στους ασθενείς, στις οικογένειές τους και στους επαγγελματίες Υγείας δεν αντιμετωπίστηκαν ικανοποιητικά, αναδεικνύοντας την ανάγκη για βελτίωση των μοντέλων οργάνωσης και διαχείρισης ψυχολογικών παρεμβάσεων στην Κίνα. Χώρες όπως οι ΗΠΑ και το Ηνωμένο Βασίλειο έχουν θεσπίσει διαδικασίες για παρεμβάσεις ψυχολογικής υποστήριξης με στόχο την αντιμετώπιση έκτακτων καταστάσεων δημόσιας υγείας. Στο άρθρο επισημαίνουν τη σημασία κεντρικού συντονισμού και διαχείρισης των παρεμβάσεων αυτών ώστε η βοήθεια να οργανώνεται άμεσα, με οικονομία πόρων, να έχει συνέχεια και να φτάνει σε όλες τις περιοχές της χώρας.
Σε παρόμοιες συνθήκες οι ανάγκες που προκύπτουν είναι πολλές και συνήθως οι επαγγελματίες δεν επαρκούν για να τις καλύψουν, ενώ μεγάλο μέρος του χρόνου αναλώνεται στις διοικητικές ανάγκες της προσπάθειας. Παράλληλα, θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι διαφορετικές ομάδες έχουν διαφορετικές ανάγκες υποστήριξης: επιβεβαιωμένα κρούσματα, όσοι ασθενούν βαριά και οι οικογένειές τους, επαγγελματίες Υγείας, παιδιά, ευπαθείς ομάδες. Για όσους νοσούν η εξέλιξη της ασθένειας και η επιβάρυνση των κλινικών συμπτωμάτων συνοδεύονται από αλλαγές στις ψυχικές επιπτώσεις με αποτέλεσμα να αλλάζουν οι ανάγκες για την ψυχολογική τους στήριξη. Τα ερευνητικά δεδομένα μάλιστα δείχνουν ότι οι άνθρωποι αυτοί βιώνουν, σε διάφορα επίπεδα, διαταραχές που σχετίζονται με το στρες ακόμα κι όταν θεραπευτούν και βγουν από το νοσοκομείο, με αποτέλεσμα να συνεχίζουν να χρειάζονται στήριξη. Στην περίπτωση των ασθενών λοιπόν είναι σημαντικό να ληφθούν υπόψη μια σειρά από παράγοντες προκειμένου να τους παρασχεθεί επαρκής βοήθεια. Όπως αναφέρουν, σε περιπτώσεις αυστηρής απομόνωσης κρουσμάτων οι επαγγελματίες της Ψυχικής Υγείας δεν μπορούν να έρθουν σε επαφή με τον ασθενή, με αποτέλεσμα το ιατρικό προσωπικό να παρέχει και την ψυχολογική στήριξη των ασθενών.
Επιπτώσεις και ευκαιρίες
Μια σοβαρή επιδημική έξαρση όπως η παρούσα θα έχει πιθανόν αρνητικές επιπτώσεις στα άτομα και στην κοινωνία. Η εμπειρία από ανάλογες κρίσεις σε διεθνές επίπεδο έχει αναδείξει τη σημασία κεντρικού σχεδιασμού αλλά και τη δημιουργία δομών σε επίπεδο κοινότητας, οι οποίες μπορούν να κινητοποιηθούν γρήγορα και αποτελεσματικά ώστε να αντιμετωπιστούν οι ψυχικές επιπτώσεις. Η θέσπιση προληπτικών δράσεων για την Ψυχική Υγεία μπορεί να αποδώσει σημαντικά αποτελέσματα όταν προκύπτει μια κρίση. Το ξέσπασμα της πανδημίας του κορωνοϊού ανέδειξε την ανάγκη για την παροχή έγκυρης και αποτελεσματικής ψυχολογικής υποστήριξης σε περιπτώσεις κρίσεων, ωστόσο μπορεί να είναι μια αφορμή για να αναλογιστούμε την ανάγκη για μεγαλύτερη εστίαση στα ζητήματα Ψυχικής Υγείας και όχι μόνο.
Σ’ αυτή την επιδημία φόβου και πανικού που εξαπλώνεται σαν φωτιά στα ΜΜΕ και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αντιπαραβάλλονται οι αυθόρμητες άμυνες των ανθρώπων. Οι γείτονες οργανώνουν συναυλίες στα μπαλκόνια. Οι μουσικοί της Φιλαρμονικής Ορχήστρας του Ρότερνταμ συντονίζουν κονσέρτα «Ωδής στη χαρά» από το σπίτι. Μουσεία μοιράζονται ελεύθερα τις συλλογές τους με τον κόσμο, εκδοτικοί οίκοι δίνουν ελεύθερη πρόσβαση σε αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Οι ενδυματολόγοι του Εθνικού Θεάτρου αφήνουν για λίγο τα κοστούμια και ράβουν ιατρικές μάσκες. Στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης οργανώνονται ομάδες αλληλεγγύης, ανά περιοχή, για παροχή βοήθειας σε ανθρώπους που είναι μόνοι και δεν έχουν κάποιον να τους φροντίσει. Οι άνθρωποι μοιράζονται ψηφιακά τους φόβους και τα άγχη, αλλά δίνουν και δύναμη ο ένας στον άλλο. Μοιράζονται ταινίες, τραγούδια, πίνακες και ποίηση. Ο τρόπος που θα διαχειριστούμε συλλογικά αυτή την κρίση θα καθορίσει την επόμενη μέρα. Θα αφήσουμε το ένστικτο επιβίωσης να παραδοθεί στον τρόμο ή θα επιτρέψουμε στην αλληλεγγύη να επιβιώσει; Ολόκληρος ο πλανήτης βιώνει ταυτόχρονα μια απειλή. Ας κοιτάξουμε τον φόβο κατάματα. Ίσως, μέσα από αυτή τη συνθήκη, επαναπροσδιορίσουμε τους εαυτούς μας και τη σχέση μας με τους άλλους.
Λήδα Αρνέλλου
Πρωτοβουλία αλληλεγγύης για την ψυχοκοινωνική στήριξη
Η ερευνητική κοινότητα αναδεικνύει σε επιστημονικές δημοσιεύσεις τις επιπτώσεις των συνθηκών της πανδημίας, αλλά και της ζωής σε απομόνωση, για την Ψυχική Υγεία. Η Α΄ Πανεπιστημιακή Ψυχιατρική Κλινική του ΕΚΠΑ στο Αιγινήτειο Νοσοκομείο στηρίζει ενεργά τους πολίτες με μια πρωτοβουλία αλληλεγγύης για την παροχή ψυχολογικής βοήθειας μέσω τηλεφώνου. Η τηλεφωνική γραμμή βοήθειας προσφέρει ένα παράθυρο διαλόγου, συμβουλών και ελπίδας και δίνει τη δυνατότητα σε άτομα που αντιμετωπίζουν κάποιο θέμα Ψυχικής Υγείας, για παράδειγμα παθολογικό άγχος, παθολογικό φόβο, πανικό, να μιλήσουν, να στηριχθούν και να έρθουν πιο κοντά στη λύση του προβλήματος.
Στα αιτήματα ψυχολογικής βοήθειας απαντούν ψυχίατροι και ψυχολόγοι από το Επιστημονικό Διδακτικό Προσωπικό και τους συνεργάτες της Α’ Πανεπιστημιακής Ψυχιατρικής Κλινικής του Αιγινητείου Νοσοκομείου.
Η τηλεφωνική γραμμή βοήθειας λειτουργεί καθημερινά, Δευτέρα έως Κυριακή, από τις 10 π.μ. έως τις 8 μ.μ., στο τηλέφωνο 2107297957.
Η Υπηρεσία Παιδιών και Εφήβων της Α΄ Ψυχιατρικής Κλινικής απαντά τηλεφωνικά καθημερινά τις εργάσιμες ημέρες και στις ώρες 9π.μ.-2 μ.μ., στις οικογένειες που χρειάζονται συμβουλές για τα παιδιά ή υποστήριξη στα τηλέφωνα 2107600100 και 2107669584.
Περισσότερες πληροφορίες:
Οδηγίες Ψυχολογικής Υποστήριξης των Πολιτών από την Α΄ Ψυχιατρική Κλινική της Ιατρικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών στην ιστοσελίδα του υπουργείου Υγείας:
Duan, Li, and Gang Zhu. "Psychological interventions for people affected by the Covid-19 epidemic. «The Lancet Psychiatry» 7.4 (2020): 300-302.
Cinelli, Matteo, et al. "The Covid-19 social media infodemic", arXiv preprint arXiv: 2003.05004
(2020). Gao, Junling, et al. "Mental Health Problems and Social Media Exposure During Covid-19 Outbreak", available at SSRN 3541120(2020).
