Από τις αρχές του 21ου αιώνα οι επιστήμονες εργάζονται για την εξαιρετικά πολύπλοκη διαδικασία ψηφιοποίησης της ευρωπαϊκής πολιτιστικής κληρονομιάς. Το έργο «Μηχανή του Χρόνου» (Time Machine) ενώνει το πλούσιο παρελθόν της Ευρώπης με το μέλλον των ψηφιακών καινοτομιών δημιουργώντας έναν ζωντανό πόρο που μας επιτρέπει να ταξιδεύουμε όχι μόνο μέσα στον χώρο, αλλά και στον χρόνο!
Το εγχείρημα
Η «Μηχανή του Χρόνου» είναι το πιο φιλόδοξο και μεγάλης εμβέλειας έργο που έχει επιχειρηθεί ποτέ χρησιμοποιώντας τα μεγάλα δεδομένα (big data) του παρελθόντος. Πρόκειται για μια διεθνή συνεργασία για την οικοδόμηση ενός χάρτη της ευρωπαϊκής Ιστορίας που θα εκτείνεται σε χιλιάδες χρόνια και θα φέρει επανάσταση στον τρόπο που βιώνουμε την ευρωπαϊκή Ιστορία και τον πολιτισμό. Ο δυναμικός πόρος ανοιχτής πρόσβασης που θα προκύψει αφορά πολλά ενδιαφερόμενα μέρη, από ακαδημαϊκούς μέχρι τη βιομηχανία, και φυσικά μπορεί να εμπνεύσει την επόμενη γενιά ερευνητών Ανθρωπιστικών Επιστημών εξερευνώντας τα όρια της επιστήμης και της τεχνολογίας και επιτρέποντας στο ευρύ κοινό να διερευνήσει το παρελθόν του με έναν μοναδικό τρόπο.
Το έργο συνδέει ακαδημαϊκούς και ερευνητικούς οργανισμούς, ιδρύματα πολιτιστικής κληρονομιάς και ιδιωτικές επιχειρήσεις από όλη την Ευρώπη. Οι συνεργάτες του έργου, περισσότεροι από 400 οργανισμοί σε 34 χώρες, συμπεριλαμβανομένων κορυφαίων ακαδημαϊκών και ερευνητικών οργανισμών, ιδρυμάτων πολιτιστικής κληρονομιάς και ιδιωτικών επιχειρήσεων, διαθέτουν μεγάλη τεχνογνωσία σε θέματα τεχνολογίας και καινοτομίας. Στόχος τους να αντιμετωπίσουν τις βασικές επιστημονικές και τεχνολογικές προκλήσεις του εγχειρήματος, να παρέχουν πολιτιστικό, ιστορικό και γεωγραφικό υλικό και εμπειρία και να συμβάλλουν στην ανάπτυξη της δομής και των υπηρεσιών του “Time Machine”.
Το τεχνικό κομμάτι του έργου
Προκειμένου η «Μηχανή του Χρόνου» να μπορεί να ξεκινήσει το ταξίδι της, τεράστιες ποσότητες αρχειακού υλικού πρέπει να σαρωθούν και να υποβληθούν σε επεξεργασία με πολύ μεγάλη ταχύτητα. Ο μόνος τρόπος για να επιταχυνθεί αυτή η διαδικασία είναι με τη βοήθεια της Τεχνητής Νοημοσύνης. Όπως εξηγεί στο «Πρίσμα» ο δρ Βασίλης Γάτος, διευθυντής Ερευνών στο Ινστιτούτο Πληροφορικής και Τηλεπικοινωνιών του ΕΚΕΦΕ «Δημόκριτος» και ένας εκ των τριών εθνικών εκπροσώπων της Ελλάδας στο “Time Machine”, «το έργο αυτό αφορά μια ιδιαίτερα σημαντική προσπάθεια όπου θα χρησιμοποιηθούν ώριμες τεχνολογικές λύσεις από τους τομείς της υπολογιστικής ευφυΐας, της αναγνώρισης προτύπων, της επεξεργασίας εικόνων και πολυμεσικής πληροφορίας για τη δημιουργία ενός ολοκληρωμένου συστήματος με το οποίο δημιουργούνται νέες προοπτικές πρόσβασης των ειδικών και του κοινού σε θησαυρούς πολιτιστικής κληρονομιάς μέσω Διαδικτύου. Το έργο προωθεί τη χρήση της Πληροφορικής στις Ανθρωπιστικές Επιστήμες, ενώ συνεισφέρει στη γεφύρωση του χάσματος μεταξύ των παραδοσιακών ειδικών και της σύγχρονης γενιάς που είναι εξοικειωμένη με τις νέες τεχνολογίες. Κεντρικός άξονας του έργου είναι η ανάλυση και η αναγνώριση παλιών ιστορικών εγγράφων χρησιμοποιώντας τεχνολογίες αιχμής από τον ευρύτερο επιστημονικό τομέα της μηχανικής μάθησης (machine learning), όπως τα βαθιά νευρωνικά δίκτυα (deep neural networks). Με τα νευρωνικά δίκτυα βαθιάς αρχιτεκτονικής αποφεύγουμε τη χρήση εμπειρικών κανόνων και βασιζόμαστε αποκλειστικά στην εκπαίδευση με τη βοήθεια παραδειγμάτων. Με τον τρόπο αυτό δημιουργούμε αποτελεσματικά και γρήγορα συστήματα ανάλυσης και αναγνώρισης αρχειακού υλικού με ισχυρή ικανότητα γενίκευσης σε παραδείγματα παρόμοια με αυτά που χρησιμοποιούνται κατά το στάδιο της εκπαίδευσης».
Στη σειρά βίντεο «Europe Time Machine_Digitising Europe's Cultural Heritage» που είναι διαθέσιμη στο Διαδίκτυο (link: https://www.arte.tv/en/videos/084799-001-A/europe-time-machine-1-5/) μπορεί κανείς να ανακαλύψει ενδιαφέροντα σημεία της διαδικασίας ψηφιοποίησης της πολιτιστικής κληρονομιάς, όπως είναι οι προκλήσεις των παλιών αρχείων, ο ρόλος των τεχνολογιών μηχανικής μάθησης και τεχνητής νοημοσύνης για την επεξεργασία των μεγάλων δεδομένων, η αξία ψηφιοποίησης μνημείων που βρίσκονται σε κίνδυνο.
Πώς γεννήθηκε η ιδέα
Η ιδέα γεννήθηκε το 2013, όταν η Ομοσπονδιακή Πολυτεχνική Σχολή της Λωζάννης (Ecole polytechnique fédérale de Lausanne, EPFL) και το Πανεπιστήμιο Ca' Foscari της Βενετίας ξεκίνησαν ένα έργο που στόχευε στην οικοδόμηση ενός πολυδιάστατου μοντέλου της πόλης της Βενετίας και της εξέλιξής της, που κάλυπτε μια περίοδο πάνω από χίλια χρόνια. Το φιλόδοξο σχέδιο περιλάμβανε τη συνεργασία μεγάλων Ιδρυμάτων της Βενετίας: το κρατικό αρχείο στη Βενετία που περιέχει αρχεία που φτάνουν χίλια χρόνια πίσω, τη βιβλιοθήκη Marciana, μία από τις μεγαλύτερες δημόσιες βιβλιοθήκες της Ιταλίας, το Ινστιτούτο Veneto και το Ίδρυμα Cini.
Με αφετηρία το πλούσιο κρατικό αρχείο της Βενετίας, «χιλιόμετρα» αρχείων ψηφιοποιήθηκαν, μεταγράφηκαν και τεκμηριώθηκαν, αποτελώντας τη μεγαλύτερη βάση δεδομένων των εγγράφων της Βενετίας που δημιουργήθηκε ποτέ. Τώρα, το δίκτυο των τοπικών μηχανών του χρόνου περιλαμβάνει ανάλογα έργα σε πόλεις της Ευρώπης, όπως το Άμστερνταμ, το Παρίσι, η Βαρκελώνη, η Αμβέρσα, η Βουδαπέστη αλλά και η Ιερουσαλήμ.
Βίντεο YouΤube: “A virtual time machine for Venice”
Στο βίντεο περιγράφεται πώς οι εταίροι του “Venice Time Machine” χρησιμοποίησαν καινοτόμες τεχνολογίες προκειμένου να ξεκλειδώσουν τα μυστικά των κρατικών αρχείων της Βενετίας με στόχο να κάνουν τον τεράστιο όγκο δεδομένων που περιέχουν προσβάσιμο στους ερευνητές. Χάρτες, χειρόγραφα, μονογραφίες, έγγραφα που κατέγραφαν γενιές γραφειοκρατίας στη Βενετία, μια τεράστια συλλογή που δεν έχει διαβαστεί από πολλούς σύγχρονους ιστορικούς, σαρώθηκαν και με τη χρήση οπτικής αναγνώρισης χαρακτήρων (optical character recognition) και τεχνητής νοημοσύνης και παρείχαν πληροφορίες οι οποίες διασταυρώθηκαν και συνδέθηκαν σε πολλά επίπεδα επιτρέποντας την ψηφιακή αναπαράσταση της Βενετίας που περιγράφουν. Πληροφορίες από χάρτες διασταυρώθηκαν με ιστορικούς πίνακες και σύγχρονες φωτογραφίες αλλά και πληροφορίες από αρχεία κάθε εποχής, επιτρέποντας στους ιστορικούς να ανακατασκευάσουν τις λεπτομέρειες της πόλης σε σχεδόν κάθε χρονική στιγμή της Ιστορίας της.
Βίντεο link: https://www.youtube.com/watch?v=uQQGgYPRWfs
Η ελληνική «Μηχανή του Χρόνου»
Όπως αναφέρει ο δρ Βασίλης Γάτος, «η ελληνική συμμετοχή στη ‘Μηχανή του Χρόνου’ είναι ιδιαίτερα σημαντική από το ξεκίνημα της βασικής ιδέας μέχρι και σήμερα αξιοποιώντας την υψηλής στάθμης τεχνογνωσία των ελληνικών εταίρων στο ερευνητικό αντικείμενο του έργου. Στόχος είναι να δημιουργηθούν διάφορες τοπικές ‘Μηχανές του Χρόνου’ αλλά και να διερευνηθεί η προοπτική μιας εθνικής ‘Μηχανής του Χρόνου’ η οποία θα αποτελεί σημείο αναφοράς για την ψηφιοποίηση και πρόσβαση στην ελληνική πολιτιστική κληρονομιά, αλλά και τη διασύνδεση με τις υπόλοιπες αντίστοιχες προσπάθειες στην Ευρώπη».
Στις 9 Ιανουαρίου 2020 πραγματοποιήθηκε η πρώτη συνάντηση των ελληνικών φορέων - εταίρων του ευρωπαϊκού μεγάλης κλίμακας ερευνητικού έργου «Time Machine - Η Μηχανή του Χρόνου». Η συνάντηση διοργανώθηκε στις εγκαταστάσεις του Εθνικού Κέντρου Έρευνας Φυσικών Επιστημών «Δημόκριτος» υπό τον συντονισμό των εθνικών εκπροσώπων της Ελλάδας Ελένης Γαλιώτου, καθηγήτριας στο Τμήμα Μηχανικών Πληροφορικής και Υπολογιστών του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής, Βασίλη Γάτου, διευθυντή Ερευνών του Ινστιτούτου Πληροφορικής και Τηλεπικοινωνιών του Εθνικού Κέντρου Έρευνας Φυσικών Επιστημών «Δημόκριτος», και Έλενας Παπαλεξίου, επίκουρης καθηγήτριας στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου.
Στη συνάντηση παρέστησαν εκπρόσωποι των συνεργαζόμενων ελληνικών φορέων - εταίρων του «Time Machine»: Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Εθνικό Κέντρο Έρευνας Φυσικών Επιστημών “Δημόκριτος”, Εκπαιδευτική Ραδιοτηλεόραση, Σύμπραξη Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Πανεπιστημίου Μακεδονίας, Διεθνούς Πανεπιστημίου της Ελλάδας, Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, Pi Τech και Εκπαιδευτηρίων «Πλάτων», CREARCH-Creative European Archives as Innovative Cultural Hubs, Innovation in Research and Engineering Solutions, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, Ιόνιο Πανεπιστήμιο, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου. Στη συνάντηση συμμετείχε και η εταιρεία Schuman Associates, η οποία συνέπραξε ενεργά με το έργο «Time Machine» κατά τη φάση κατάρτισης και υποβολής της ερευνητικής πρότασης.
Η ανάγκη για την ψηφιοποίηση της πολιτιστικής κληρονομιάς
Ο αγώνας δρόμου για την ψηφιοποίηση της πολιτιστικής κληρονομιάς δεν αφορά μόνο κρατικούς φορείς και επιστήμονες. Υπάρχει το ρίσκο της ιδιωτικοποίησης του παρελθόντος της Ευρώπης θέτοντας επιτακτικά μια πρόκληση στις χώρες της. Όπως εξηγεί στο βίντεο “Europe Time Machine_Digitising Europe's Cultural Heritage” ο Harry Verwayen του Ιδρύματος Europeana, «πιθανότατα η Google να έχει τα μέσα για να φέρει εις πέρας την πρόκληση αυτή, έχουν σίγουρα τους καλύτερους αλγόριθμους, αλλά νομίζω ότι είναι κρίσιμο η Ευρώπη να προχωρήσει σ’ αυτό το εγχείρημα με τους δικούς της όρους. Δεν θα ήθελα να σκέφτομαι ότι τα παιδιά μου στο μέλλον θα πρέπει να ρωτήσουν εικονικές βοηθούς όπως η Siri ή η Alexa για να μάθουν τι έγινε στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, ώστε να ακούσουν μια εκδοχή της Ιστορίας που η Google και το Facebook έχουν επιλέξει. Αν δε σκεφτούμε ότι ένας αλγόριθμος θα δείχνει μόνο τα στοιχεία της πολιτιστικής μας κληρονομιάς που θα κρίνει πιο σχετικά με γνώμονα τα διαφημιστικά έσοδα, αυτό σημαίνει ότι θα παίρνουμε μια τμηματική μόνο εικόνα της Ιστορίας».
Τις τελευταίες δεκαετίες, με την υποστήριξη των τεχνολογιών αιχμής, γίνεται σε ολόκληρη την Ευρώπη μια συστηματική προσπάθεια ψηφιοποίησης της πολιτιστικής κληρονομιάς. Χαρακτηριστικό είναι το Πρόγραμμα Europeana, που ξεκίνησε από την Ευρωπαϊκή Ένωση και έχει ήδη ψηφιοποιήσει πάνω από 50 εκατομμύρια τίτλους (βιβλία, έργα τέχνης, μουσική) προσφέροντας στο κοινό μια πολύτιμη και ανοιχτή βάση δεδομένων διαθέσιμη σε όλους μέσα από το Διαδίκτυο. Η Ευρώπη διαθέτει έναν εκπληκτικό πλούτο πολιτιστικής κληρονομιάς: κρατικά αρχεία, έγγραφα, χάρτες, αρχεία και συλλογές των μουσείων. Το έργο “Time Machine” αποτελεί μια ιδιαίτερα φιλόδοξη και ελπιδοφόρα προσπάθεια για τη διαφύλαξη της πολιτιστικής κληρονομιάς, ενώνοντας ερευνητές, ιδρύματα και οργανισμούς από όλη την Ευρώπη σε μια κοινή προσπάθεια!
Περισσότερα για το έργο «Time Machine»: https://www.timemachine.eu/
Πληροφορίες για την Europeana: https://www.europeana.eu/
Λήδα Αρνέλλου
