Στις 27 Μαρτίου του 1959, ένα κινητό εργαστήριο ραδιοϊσοτόπων ξεκίνησε από τη Βιέννη με προορισμό την Αθήνα διασχίζοντας ολόκληρη τη Γιουγκοσλαβία και ένα μεγάλο μέρος της Ελλάδας, σε ένα ταξίδι το οποίο διήρκησε συνολικά έντεκα μέρες. Το ταξίδι θυμίζει αυτό που χαρακτηριστικά ισχυρίστηκε η ιστορικός της επιστήμης Angela Creager στο βιβλίο της «Life Atomic» όταν ανέφερε ότι αν κάποιος έπαιρνε έναν μετρητή Geiger1 και σάρωνε το δεύτερο μισό της Ιστορίας του 20ού αιώνα, θα εντόπιζε ραδιενεργά αποτυπώματα σε μέρη που δεν θα μπορούσε καν να φανταστεί.
Το κινητό εργαστήριο, μία από τις δύο κινητές μονάδες τις οποίες δώρισαν οι ΗΠΑ στον νεοσύστατο τότε Διεθνή Οργανισμό Ατομικής Ενέργειας (ΔΟΑΕ), είχε ως στόχο να φέρει τη νέα γενιά φυσικών σε επαφή με τις τελευταίες εξελίξεις ασφαλούς χειρισμού των ραδιοϊσοτόπων. Υπενθυμίζω ότι εκείνη την εποχή τα ραδιοϊσότοπα ήταν εργαλεία ζωτικής σημασίας στα χέρια των ειδικών με πλήθος εφαρμογών, από τα νοσοκομεία και τις βιομηχανίες μέχρι τα εργαστήρια παραγωγής φυτοφαρμάκων. Και πράγματι, μπορούμε να πούμε ότι τα εργαστήρια αυτά πέτυχαν τον στόχο τους. Από το 1959 έως το 1965, οι δύο μονάδες επισκέφθηκαν δεκαέξι χώρες στην Ευρώπη, την Ασία, την Αφρική και τη Νότια Αμερική και περίπου 1.500 τεχνικοί και φοιτητές παρακολούθησαν αντίστοιχα μαθήματα κατάρτισης.
Έχουμε την τύχη να ξέρουμε πολλές λεπτομέρειες του πρώτου ταξιδιού, του εργαστηρίου από τη Βιέννη στην Αθήνα, καθώς ο ένας εκ των δύο οδηγών ήταν επιφορτισμένος με τη σύνταξη καθημερινών αναφορών.2 Εκτός από τα τυπικά του ταξιδιού, όπως ώρες άφιξης και αναχώρησης, οι δύο οδηγοί αναφέρονται συχνά και σε άλλου είδους περιστατικά, όπως περίεργες καταστάσεις ή ατυχήματα τα οποία θεωρούν ότι ενδεχομένως θα ενδιαφέρουν τον ΔΟΑΕ. «Όπως μας ζητήθηκε», γράφουν, «η ακόλουθη αναφορά υποβάλλεται για το πολυτάραχο και μερικές φορές επικίνδυνο ταξίδι που πραγματοποιήσαμε με το κινητό εργαστήριο ραδιοϊσοτόπων από τη Βιέννη στην Αθήνα».
Η επιστημονική γνώση συχνά θεωρείται ότι είναι μια διαδικασία η οποία ξεπερνά τα εθνικά σύνορα, αλλά ξεχνάμε ότι η μεταφορά της από το ένα μέρος στο άλλο δεν είναι μια ουδέτερη και απροβλημάτιστη διαδικασία. Εάν, λοιπόν, αντί να αγνοούμε το ίδιο το επιστημονικό ταξίδι, στρέψουμε την προσοχή μας στους ταξιδιώτες και στην υλική κουλτούρα που μεταφέρουν και από την οποία μεταφέρονται, θεωρώ ότι μπορούμε να αποτιμήσουμε καλύτερα τη διάδοση και την κυκλοφορία της επιστήμης.3 Στην περίπτωσή μας, η διάδοση των εφαρμογών της πυρηνικής ενέργειας την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου στις αναπτυσσόμενες χώρες, όπως η Ελλάδα, περνάει μέσα από βαθιά λάσπη, «κακοτράχαλους» δρόμους γεμάτους απότομες στροφές, καθώς και πάνω από ξύλινες γέφυρες, που είναι αμφίβολο αν αντέχουν το βαρύ όχημα του εργαστηρίου ραδιοϊσοτόπων.
«Μετά την πόλη Nis, η κατάσταση των δρόμων έγινε πολύ κακή» γράφουν οι οδηγοί. «Ο χωματόδρομος ήταν γεμάτος πέτρες και λακκούβες. [...] Περάσαμε γέφυρες που είχαν πινακίδες που επέτρεπαν διέλευση οχημάτων από 6 έως 10 τόνους. Οι γέφυρες ήταν κατασκευασμένες από ξύλο. Το φορτηγό μας ζυγίζει 13 τόνους. Υπήρχε μια μεγάλη γέφυρα στον ποταμό Μοράβα με όριο 10 τόνων. [...] Ανησυχούσαμε πολύ μην σπάσουμε τη γέφυρα και βρεθούμε να ταξιδεύουμε μέσα στον ποταμό».
Οι οδηγοί του κινητού εργαστηρίου δεν έχουν καμία πρόθεση να σταματήσουν την πορεία τους. Αψηφούν τη σήμανση που απαγορεύει τη διέλευση του ογκώδους οχήματός τους και, όταν οι συνθήκες καθιστούν αδύνατη την πορεία τους μέσω του οδικού δικτύου, δεν διστάζουν να εισβάλουν ακόμα και στις καλλιέργειες των αγροτών. «Μια μακρά καθυστέρηση δύο ωρών συνέβη όταν ήταν απαραίτητο να οδηγήσουμε μέσα από ένα χωράφι με πατάτες. Ο βασικός δρόμος ήταν υπό επισκευή και δεν υπήρχε κάποιος τρόπος να περάσουμε παρά μόνο μέσα από το χωράφι».
Η δυσαρμονία της διέλευσης του «επιστημονικού» οχήματος μέσα από τους επαρχιακούς γιουγκοσλαβικούς και ελληνικούς δρόμους γίνεται αντιληπτή και μέσα από την ανασφάλεια που νιώθουν οι οδηγοί εξαιτίας των βλεμμάτων των γηγενών. «Ο κόσμος παντού άρχισε να δείχνει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη μονάδα. Έγινε πραγματικό αντικείμενο προσοχής. Για λόγους ασφάλειας, όταν σταματήσαμε να παρκάρουμε το όχημα τη νύχτα, ήταν απαραίτητο να έχουμε οπτική επαφή μαζί του, αλλιώς θα μπορούσαν να μας έχουν πάρει καμιά πόρτα για σουβενίρ».
Η διέλευση μέσα από δύσβατους επαρχιακούς δρόμους και η ταλαιπωρία των οδηγών δεν παραβλέφθηκε τυχαία. Ενώ, αρχικά, διερευνήθηκε η δυνατότητα να ταξιδέψει το όχημα μέχρι την Ιταλία και από εκεί, μέσω θαλάσσης να περάσει στην Ελλάδα, τελικά αποφασίστηκε η διαδρομή να γίνει οδικώς μέσω Γιουγκοσλαβίας. Ο ΔΟΑΕ επιδίωξε μέσα από αυτή τη διαδρομή τη συμφιλίωση της ανθρωπότητας με την ατομική ενέργεια. Μέσα από μια «παιγνιώδη» και κάπως «μαγική» όψη, το κινητό εργαστήριο προσπαθούσε να διαγράψει τις μνήμες που συνέδεαν το «άτομο» με την καταστροφή και τον θάνατο και να το ταυτίσουν με την πρόοδο. Παράλληλα, η διέλευση ενός «δυτικού» οχήματος, όπως το κινητό εργαστήριο ραδιοϊσοτόπων, μέσα από τη Γιουγκοσλαβία την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου εντάσσεται στις θερμές σχέσεις που επιδίωκε να συνάψει η Γιουγκοσλαβία με τον δυτικό κόσμο. Η Γιουγκοσλαβία, μετά τη ρήξη της με την ΕΣΣΔ το 1948, ακολούθησε μια πολιτική ουδετερότητας δημιουργώντας στενές σχέσεις με τις χώρες του αναπτυσσόμενου κόσμου και βελτιώνοντας παράλληλα τις σχέσεις με τις Ηνωμένες Πολιτείες και τις δυτικοευρωπαϊκές χώρες. Η στροφή αυτή είχε ως βάση τους «πολιτιστικούς και επιστημονικούς δεσμούς ως θεμέλια μιας ανοιχτής κοινωνίας».4 Άλλωστε, ο δεύτερος σταθμός του εργαστηρίου ήταν η Γιουγκοσλαβία. Ο ΔΟΑΕ, προτάσσοντας, λοιπόν, την επιστημονική του «ουδετερότητα», ασκούσε μια άκρως επιτυχημένη διπλωματία μέσω ενός επιστημονικού αντικειμένου.
Μέσα από τη μελέτη του ίδιου του ταξιδιού, συμπεραίνουμε ότι το κινητό εργαστήριο ραδιοϊσοτόπων ήρθε να επιτελέσει έναν διττό ρόλο. Από τη μία επιχειρούσε να πείσει τους λαούς για τις ευεργετικές εφαρμογές της ατομικής ενέργειας. Από την άλλη προσπαθούσε να ομογενοποιήσει την παγκόσμια επιστημονική κοινότητα. Ήρθε να γεφυρώσει το χάσμα μεταξύ της αμερικανικής και της ευρωπαϊκής επιστήμης που είχε δημιουργηθεί μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο. Ακολουθώντας το, διαπιστώνουμε ότι η πορεία προς την «επιστημονική πρόοδο» δεν είναι πάντα μια φυσική και αυθόρμητη διαδικασία, ούτε συντελείται μέσα σε κενό χώρο. Διασχίζει εθνικές οδούς και δύσβατους δρόμους, περνάει από κατοικημένα χωριά, πατάει πάνω σε καλλιεργημένα χωράφια αν χρειαστεί, αλλά, όταν «πρέπει», φτάνει στον προορισμό της: «Είμαστε στην ευχάριστη θέση να αναφέρουμε ότι φτάσαμε στον προορισμό μας με το όχημα σε καλή κατάσταση, χωρίς ζημιά και έτοιμο προς χρήση για εκπαιδευτικούς σκοπούς».
* Λουκάς Φρέρης, υποψήφιος διδάκτωρ Ιστορίας των Επιστημών, ΕΜΠ
*Μια πρώτη μορφή του άρθρου αυτού περιλαμβάνεται στη διπλωματική μου εργασία την οποία εκπόνησα στα πλαίσια του ΠΜΣ στην Ιστορία και την Φιλοσοφία των Επιστημών και Τεχνολογίας (ΕΚΠΑ/ΕΜΠ).
1 Ο μετρητής Γκάιγκερ ή Γκάιγκερ - Μίλερ (Geiger - Müller counter) είναι ένα όργανο για την ανίχνευση και μέτρηση της ιοντίζουσας ακτινοβολίας.
2 Οι επιστολές των οδηγών όπως και όλα τα στοιχεία για το Κινητό Εργαστήριο Ραδιοϊσοτόπων προέρχονται από το Αρχείο του ΔΟΑΕ. Ευχαριστώ πολύ τη Μαρία Ρεντετζή, η οποία έκανε την αρχειακή έρευνα και μοιράστηκε το αρχείο αυτό μαζί μου.
3 Για την ιστορία της περιήγησης της δεύτερης κινητής μονάδας στη Νότια Αμερική καθώς και για τη σημασία του ίδιου του ταξιδιού στην Ιστορία της Επιστήμης δες: Mateos G., Suárez- Díaz Ε., (2019) “Technical Assistance in Movement: Nuclear Knowledge Crosses Latin American Borders”, στο J. Krige (ed), How Knowledge Moves: Writing the Transnational History of Science and Technology. Chicago and London: University of Chicago Press.
4 Πέρισιτς, Μ. (2019), «Γιουγκοσλαβία: Η πολιτιστική και ιδεολογική επανάσταση του 1950», στο S. Rajak et al (eds), «Τα Βαλκάνια στον Ψυχρό Πόλεμο», Αθήνα, εκδόσεις Παπαδόπουλος, σελ. 291.
