Της Μυρσίνης Ζορμπά*
Ποια σχέση έχει ο πολιτισμός με τις διακρίσεις; Και, κυρίως, πώς μπορεί ο πολιτισμός να βρει τη θέση του σε μια κοινωνία που κατατέμνεται από πολλαπλές και διαφορετικού είδους και ποιότητας διακρίσεις; Έχουμε συνηθίσει να μιλάμε για τον πολιτισμό σαν να είναι εξ ορισμού το αντίβαρο των διακρίσεων. Να θεωρούμε ότι ο πολιτισμός δεν μπορεί να ανέχεται τις διακρίσεις.
Ωστόσο, για πολλές δεκαετίες, συχνά ακόμη και σήμερα, ο πολιτισμός όχι μόνο ανέχεται, αλλά παράγει και αναπαράγει διακρίσεις. Μάλιστα, σύμφωνα με ορισμένες αντιλήψεις, ο πολιτισμός υπάρχει μόνο χάρη και εξαιτίας της διάκρισης. Ανάμεσα σε πολιτισμένους και μη, ανάμεσα σε άξια και ποιοτικά πολιτιστικά αγαθά απ’ τη μια και ευτελή και χυδαία από την άλλη. Είναι όμως έτσι ή μήπως πρόκειται για μια σχέση πολύ πιο σύνθετη και με βαθύτερες ρίζες;
Πολιτισμός και κοινωνίες συνδέονται με μια σύνθετη δυναμική: δεν είναι μόνο οι κοινωνίες που παράγουν πολιτισμό αλλά και ο πολιτισμός, είναι αυτός που συγκροτεί τις κοινωνίες. Είναι σημαντικό να έχουμε αυτή την αλληλόδραση κατά νου, όταν αναφερόμαστε στον τρόπο που ο πολιτισμός και οι πολιτισμικές πρακτικές στέκουν απέναντι σε κάθε είδους διακρίσεις, σε όλο το κοινωνικό φάσμα. Και κυρίως όταν λαμβάνουμε αποφάσεις και προσπαθούμε να βρούμε τους τρόπους που η θεωρία μπορεί να μετατραπεί σε πράξη.
Είναι ανάγκη να μετακινηθούμε από τις πολιτικές που προάγουν τη συμπερίληψη της διαφορετικότητας σε πολιτικές που θα υπερβαίνουν τις διακρίσεις και το διαφορετικό ως στίγμα. Η εξασφάλιση της προσβασιμότητας στα αγαθά του πολιτισμού, τα οποία ας μην ξεχνάμε ότι αποτελούν κατεξοχήν δημόσια αγαθά, είναι μόνο το πρώτο βήμα. Στόχος είναι μια πολιτική του πολιτισμού που θα προάγει τη συνύπαρξη και τη συνδημιουργία, τη συμμετοχικότητα στην παραγωγή και τις πολιτισμικές πρακτικές, τη διαφορετικότητα ως στοιχείο πλούτου του κοινού μας βίου, τον πολιτισμό ως καθημερινότητα, τον πολιτισμό ως στάση ζωής.
Η δημιουργία των συνθηκών για την εφαρμογή μιας τέτοιας πολιτικής του πολιτισμού, που θα μπορέσει να λειτουργήσει σταθερά και σε βάθος χρόνου προς την κατεύθυνση της πολιτισμικής και συνεπακόλουθα πολιτικής δημοκρατίας, υπήρξε κεντρικό σημείο των στρατηγικών στόχων του ΥΠΠΟΑ, όπως διατυπώθηκαν τον περασμένο Οκτώβριο.
Προσεγγίζοντας το ζήτημα κοινωνικο-πολιτισμικά, διευρύνουμε την προσοχή μας αγκαλιάζοντας όχι μόνο τους πολιτιστικούς οργανισμούς και τους καλλιτέχνες, αλλά στρεφόμαστε και προς το κοινό. Μάλιστα, όχι μόνο το υπάρχον αλλά και αυτό που απουσιάζει. Το κοινό που δεν φαίνεται στις έρευνες, το κοινό που παραμένει αποκλεισμένο από τα πολιτισμικά αγαθά, το κοινό που οφείλουμε εν τέλει να βρούμε τους τρόπους να κατανοήσουμε και να προσεγγίσουμε.
Σε αυτό το πλαίσιο, επιχορηγούνται φέτος, για πρώτη φορά από το ΥΠΠΟΑ δυο θεματικές κατηγορίες πολιτισμικών προγραμμάτων: «Πολιτισμός κατά των Διακρίσεων» και «Πολιτισμός για Παιδιά και Νέους» (drasis.culture.gr). Οι επιχορηγήσεις αυτές έχουν στόχο να στρέψουν την προσοχή μας στα πολλά και διαφορετικά κοινά, να ενθαρρύνουμε τους καλλιτέχνες, τους πολιτιστικούς διαχειριστές και τους φορείς να στραφούν προς αυτή την κατεύθυνση.
Να σκεφτούν τους τρόπους ώστε οι πολιτιστικές δράσεις και πρακτικές όχι απλώς να συμπεριλαμβάνουν τις πιο ευάλωτες κοινωνικά ομάδες, αλλά να συμβάλλουν με ουσιαστικό τρόπο στην άρση των αποκλεισμών. Οι διακαλλιτεχνικές συνέργειες, τα εργαλεία που διαθέτουν οι παραγωγοί και οι δημιουργοί, καθώς και η φαντασία και οι γνώσεις τους έχουν τη δύναμη, με τον κατάλληλο σχεδιασμό και στόχευση, να παρέμβουν στο δημιουργικό πεδίο, να διευρύνουν την πολιτισμική βιοποικιλότητα, ώστε να προωθήσουμε την κοινωνική αλληλεγγύη και συνοχή.
Το πιο σημαντικό ζήτημα που μας έθεσε η έρευνα “Σύγχρονες τάσεις στην παραγωγή πολιτιστικού προϊόντος για παιδιά και νέους, στην Ελλάδα την περίοδο της κρίσης” που εκπονήθηκε από το Εργαστήριο Κοινωνικών Επιστημών του Παιδαγωγικού Τμήματος του ΕΚΠΑ για λογαριασμό του ΥΠΠΟΑ εκτείνεται πέρα από τα παιδιά και τους νέους. Η έρευνα αλλά και οι δημόσιες συζητήσεις που πραγματοποιήσαμε όλο αυτό το διάστημα μας έδειξαν ότι οι απουσίες είναι αυτές που πρέπει πρώτα απ’ όλα να μας ανησυχούν. Η απουσία και η απόσταση των παιδιών και των νέων από τον πολιτισμό, η ηχηρή απουσία των πιο ευάλωτων.
Ωστόσο, είναι σημαντικό να μην ξεχνάμε ότι η κοινωνία δεν αποτελείται από μεμονωμένα άτομα, αλλά από ομάδες που έχουν κοινές συμπεριφορές, αντιλήψεις, στάσεις ζωής. Εδώ είναι που πρέπει να αναζητηθεί και η πολιτισμική ταυτότητα των διαφορετικών κοινωνικών ομάδων και οι απαντήσεις που θα μας επιτρέψουν να σχεδιάσουμε δράσεις που αναγνωρίζουν τη διαφορετικότητα, διατηρούν την πολιτισμική βιοποικιλότητα και αντιμετωπίζουν τις διακρίσεις.
Η συζήτηση για την πολιτισμική δημοκρατία έχει ξεκινήσει και διευρύνεται συνεχώς, συμπεριλαμβάνοντας καλλιτέχνες, κοινωνικούς επιστήμονες, πολιτικούς αλλά και πολίτες. Είναι μια συζήτηση που δεν θέτει απλώς ερωτήματα, αλλά ζητά απαντήσεις και εφαρμογές.
* Η Μυρσίνη Ζορμπά είναι υπουργός Πολιτισμού και Αθλητισμού
Είναι ανάγκη να μετακινηθούμε από τις πολιτικές που προάγουν τη συμπερίληψη της διαφορετικότητας σε πολιτικές που θα υπερβαίνουν τις διακρίσεις και το διαφορετικό ως στίγμα. Η εξασφάλιση της προσβασιμότητας στα αγαθά του πολιτισμού είναι μόνο το πρώτο βήμα. Στόχος είναι μια πολιτική του πολιτισμού που θα προάγει τη συνύπαρξη και τη συνδημιουργία, τη συμμετοχικότητα στην παραγωγή και τις πολιτισμικές πρακτικές, τη διαφορετικότητα ως στοιχείο πλούτου του κοινού μας βίου, τον πολιτισμό ως καθημερινότητα, τον πολιτισμό ως στάση ζωής
