Η Μαρίνα Πρεντουλή είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια Πολιτικής Επιστήμης και Επικοινωνίας στο University of East Anglia, ιδρυτικό μέλος του Greek Solidarity Campaign το 2014 στην Αγγλία και ιδρυτικό μέλος της οργάνωσης ΣΥΡΙΖΑ του Λονδίνου από το 2012. Λογάριαζε να έρθει στην Ελλάδα στις αρχές Απριλίου. Μιλάει στην “Αυγή” για τον ρόλο των ΜΜΕ στην κρίση του κορωνοϊού και για την αναπαραγωγή των κυρίαρχων αναπαραστάσεων και των αντιλήψεων περί «ατομικής ευθύνης».
Συνέντευξη στην Αγγέλα Νταρζάνου
* Ποια είναι η εικόνα για τον Covid-19 που χτίζουν τα ΜΜΕ;
Δεν το βλέπεις, και όμως σε σκοτώνει. «Αόρατη απειλή» ονομάζεται από τα media. Όμως πάντοτε, για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε το άγνωστο, πρέπει να του δώσουμε μορφή. Αυτός είναι και ο λόγος που έχουμε τόσες απεικονίσεις του ιού με γραφήματα. Ωστόσο οι αναπαραστάσεις του ιού από τα ΜΜΕ δεν είναι ουδέτερες. Παρότι η ενημέρωση φαίνεται να είναι απολιτική, στην πραγματικότητα αναπαράγει και συνεισφέρει στην προώθηση των ηγεμονικών αντιλήψεων και ιδεολογιών.
Παράδειγμα: Όταν μιλάμε για τα θύματα της πανδημίας, βλέπουμε ότι υπάρχει μεγαλύτερος φόβος για τις ομάδες άνω των 70 ή με προϋπάρχοντα προβλήματα υγείας. Όμως οι απεικονίσεις αυτών των ομάδων διαμορφώνονται υπό το πρίσμα των οικογενειακών αξιών στην κοινωνία. Ο λόγος που θέλουμε να τους προστατεύσουμε είναι ότι έχουν προσφέρει στη διαιώνιση του είδους ως πατεράδες και στη συνέχεια ως παππούδες και γιαγιάδες.
Από την άλλη υπάρχουν και οι αντίθετες εικόνες, με κόσμο εκτός οικογενειακών δομών, π.χ. στα γηροκομεία, εικόνες από κόσμο που πέθανε εκεί αβοήθητος. Εκείνοι δεν είναι μέσα στο μοντέλο της οικογένειας. Αυτές οι αναπαραστάσεις εξυπηρετούν έναν άλλο σκοπό. Το αίσθημα που δημιουργούν είναι αυτό της συμπόνιας. Αυτό κάνουν τα media. Σε κάνουν να νιώθεις ανθρώπινος -και καλύτερα με τον εαυτό σου- αλλά δεν βάζουν ερωτηματικά για το σύστημα. Τα media αναπαράγουν τις κυρίαρχες κοινωνικές αξίες μέσα από κυρίαρχες απεικονίσεις, οι οποίες περιλαμβάνουν και αντιφάσεις.
* Πώς συναρθρώνονται και τροποποιούνται σε συνεκτικό αφήγημα οι πληροφορίες από διαφορετικές πηγές; Από κυβερνητικούς εκπροσώπους, νοσοκομεία, γιατρούς, ασθενείς, το εξωτερικό;
Για να αρθρωθεί αυτό το αφήγημα έρχεται στην επιφάνεια ο ρόλος των «ειδικών». Βεβαίως οι «ειδικοί» υποτιμήθηκαν συστηματικά στο παρελθόν από τις δεξιές λαϊκιστικές κυβερνήσεις του Τραμπ και του Μπ. Τζόνσον προκειμένου να προωθήσουν την ιδέα «αφήστε τους έξπερτς, εμείς θα τα κάνουμε μόνοι μας, όπως πρέπει».
Ο ρόλος των ειδικών στο αφήγημα είναι να καθησυχάσουν και να δείξουν γνώση εκεί όπου ουσιαστικά, στην προκειμένη περίπτωση, δεν υπάρχει. Οι ειδικοί, γιατροί, επιδημιολόγοι δημιουργούν ένα συναίσθημα ασφάλειας, με την έννοια «ξέρουμε τι κάνουμε», όταν τα στοιχεία που έχουν στη διάθεσή τους είναι πολύ περιορισμένα και ανεπαρκή.
Ειδικά η Αγγλία και οι ΗΠΑ έχουν στερήσει την επιστημονική κοινότητα από δεδομένα απαραίτητα για την αντιμετώπιση του ιού. Στην ουσία η δουλειά τους είναι πολιτική. Αξιοποιούνται προκειμένου να στηρίξουν την εκάστοτε εθνική πολιτική για τον ιό.
* Πώς «χτίζεται» από τα ΜΜΕ το αφήγημα για τον κορωνοϊό και με ποιους στόχους;
Παρότι η μόλυνση από τον κορωνοϊό εμφανίζεται ως διαταξική, ίσως μάλιστα ανώτερα στρώματα που έχουν επαφές με το εξωτερικό, ταξιδεύουν ή έχουν έντονη κοινωνική ζωή, έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να μολυνθούν. Όμως προσοχή: Το πώς θα επηρεαστεί η καθημερινότητα κάποιου ή πώς θα έχει πρόσβαση σε μονάδες νοσοκομειακής νοσηλεία, είναι απολύτως ταξικό.
Για παράδειγμα η μεσαία τάξη δουλεύει από το σπίτι, αλλά τεράστιο μέρος της εργατικής τάξης, από καθαρίστριες μέχρι υπαλλήλους στων σούπερ μάρκετ, πηγαίνουν στη δουλειά και έρχονται σε επαφή με πολύ κόσμο. Το ίδιο ισχύει και στη νοσηλεία. Το ΕΚΑΒ θα πάει αμέσως για τον πρίγκηπα Κάρολο, όχι όμως για έναν απλό πολίτη.
* Πώς χρησιμοποιούνται από τα ΜΜΕ η στατιστική και τα στατιστικά δεδομένα;
Είναι κομμάτι της ίδιας αντίληψης για τους «ειδικούς». Ειδικά η στατιστική έχει την επίφαση ότι είναι αντικειμενική: «Τα νούμερα είναι νούμερα και δεν λένε ψέματα». Η στατιστική δεν είναι για πέταμα, αλλά επιδέχεται ερμηνείας. Επίσης τα στατιστικά στοιχεία επηρεάζονται από διάφορους παράγοντες, όπως π.χ. τα δεδομένα που εισάγονται κάθε φορά (input). Για παράδειγμα τι συμπεράσματα μπορούν να βγουν αν δεν γίνονται τεστ;
* Πώς αναπαράγεται το αφήγημα της «ατομικής ευθύνης» από κράτος και ΜΜΕ ως της μόνης που μπορεί να μας σώσει («μένουμε σπίτι») την ώρα που η ευθύνη του κράτους αποσιωπάται ή μπαίνει σε δεύτερη μοίρα;
Κομμάτι της κυρίαρχης ιδεολογίας στις δυτικές κοινωνίες είναι η ατομική ευθύνη και η υποτίμηση της κρατικής μέριμνας. Π.χ. παρουσιάζεται κόσμος στις αγορές, στο μετρό κ.λπ. και ο συλλογικός θυμός εκφράζεται απέναντι σε αυτούς ως μονάδες. Λέμε ότι είναι ηλίθιοι, δεν έχουν συνείδηση κ.λπ.
Ωστόσο η ιδέα της ατομικής ελευθερίας, χωρίς να σκέφτεσαι πώς αυτή θα επηρεάσει τους γύρω σου, είναι αυτό που προωθείται κατεξοχήν από τις φιλελεύθερες δημοκρατίες και αναπαράγεται από τα ΜΜΕ. Π.χ. «κυνηγάω το όνειρό μου», το όνειρο της κοινωνικής ανέλιξης, ανεξάρτητα από τις επιπτώσεις σε άλλες ομάδες.
Με τον ίδιο τρόπο θεωρείται ότι είναι ατομική ευθύνη του καθενός να διαχειριστεί το ατομικό του άγχος, π.χ. με γιόγκα ή με διαλογισμό. Το άγχος δεν γίνεται αντιληπτό ως παράγωγο συστημικών προβλημάτων λόγω των συνθηκών εργασίας, των απαιτήσεων για αυξημένη παραγωγικότητα κ.λπ. Το ίδιο αναπαράγεται στις εικόνες για τον κορωνοϊό: δεν μιλάμε για την κρατική ευθύνη, για τα διαγνωστικά τεστ που δεν γίνονται ή για τα κρεβάτια αν νοσήσει κάποιος.
Το κράτος και τα ΜΜΕ σου πετάνε το μπαλάκι: είναι θέμα δικής σου διαχείρισης. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν έχουμε ευθύνη να προστατεύσουμε τον εαυτό μας και τους άλλους, όμως θα έπρεπε να αντιμετωπίζεται σε συλλογικό επίπεδο. Με κρατική μέριμνα, με αλληλεγγύη και συλλογική υπευθυνότητα.
* Η ειδησεογραφία δημιουργεί στους πολίτες φόβο για τον εαυτό τους και τους οικείους τους και ενοχές για τυχόν «ανεύθυνη» συμπεριφορά τις προηγούμενες εβδομάδες. Πώς αναπαράγεται αυτό το πακέτο φόβος / ενοχές, το οποίο στους Έλληνες θυμίζει πάρα πολύ, ως συναίσθημα, την επιβολή των Μνημονίων πριν από μερικά χρόνια;
Το πλαίσιο της «ατομικής ευθύνης» που είπαμε λειτουργεί ως ο καλύτερος υποδοχέας ώστε η ενοχή και ο φόβος που παράγονται από τα ΜΜΕ να ενσωματωθούν ως κυρίαρχα συναισθήματα. Στην Ελλάδα κάτι τέτοιο βιώσαμε τον καιρό επιβολής των Μνημονίων. Δηλαδή τα ΜΜΕ προσπάθησαν να μας πείσουν ότι για την κρίση φταίμε εμείς, οι τεμπέληδες και οι σπάταλοι.
Υπάρχει όμως μια ειδοποιός διαφορά. Η οικονομική κρίση του 2008 - 2010 ήταν ενδογενής, δηλαδή είχε σχέση με την αρχιτεκτονική του οικονομικού μοντέλου. Εάν χαλάρωναν τα δημοσιονομικά μέτρα, θα ήταν μια παραδοχή ότι το δημοσιονομικό σύστημα που είχε επιβληθεί δεν λειτουργεί και βέβαια θα ανατρεπόταν το δόγμα ΤΙΝΑ.
Σήμερα ο Covid-19 δεν έχει «οικονομική ταυτότητα», δηλαδή δεν είναι ενδογενές πρόβλημα του συστήματος, αλλά εξωγενές. Παρότι εξωγενές, αναδεικνύει τις αδυναμίες του νεοφιλελεύθερου οικονομικού μοντέλου. Από τη μία η Ε.Ε. «νομιμοποιείται» να φύγει από το δόγμα της δημοσιονομικής σταθερότητας και λέει στα κράτη - μέλη «ξοδέψτε». Από την άλλη βεβαίως αυτό συμβαίνει έως το σημείο που δεν ανατρέπονται τα συμφέροντα των κυρίαρχων κρατών εντός της Ε.Ε.
* Η Μαρίνα Πρεντουλή είναι καθηγήτρια Πολιτικής Επιστήμης και Επικοινωνίας στο University of East Anglia:
