Του Πάνου Σκουρολιάκου*
Πανάρχαια είναι η ανάγκη του ανθρώπου να αποκρύψει στοιχεία του χαρακτήρα ή της προσωπικότητάς του προβάλλοντας ταυτόχρονα κάποια άλλα χαρακτηριστικά που δεν είναι δικά του.
Εργαλείο γι’ αυτήν τη μεταμόρφωση του ανθρώπου σε κάτι άλλο, σε κάτι που θα ήθελε να είναι, σε κάτι που φοβάται και για να το ξορκίσει το «φορά», το «υποδύεται», είναι η μάσκα. Συντροφεύει την ανθρώπινη ύπαρξη στα καλά και τα δύσκολα, από το λυκαυγές του ανθρώπινου πολιτισμού. Φοβάται τα ζώα και γι’ αυτό χρησιμοποιεί τα κεφάλια τους και τις προβιές τους ώστε να τα αντιμετωπίσει. Τη δική τους δυναμική έχουν οι πολεμικές μάσκες, ενώ οι νεκρικές στην αρχαία Αίγυπτο και στην αρχαία Ελλάδα κρύβουν το νεκρό πρόσωπο, συμμετέχοντας στη λατρεία των νεκρών προγόνων. Ακόμα, από τα πρώτα βήματα του πολιτισμού συνυπάρχουν οι γονιμικές μάσκες μαζί με εκείνες που δηλώνουν κοινωνική θέση. Στην Αφρική, η μάσκα παίζει σημαντικό ρόλο σε όλες τις εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής, με εκείνες που συνοδεύουν τις τελετές ενηλικίωσης να κυριαρχούν.
Το είδος της μάσκας που έφτασε ώς εμάς με συνεχή παρουσία διά μέσου των αιώνων είναι η θεατρική μάσκα. Για την παρουσίαση του αρχαίου δράματος, με το δεδομένο ότι οι ηθοποιοί έπαιζαν περισσότερους του ενός ρόλους, αλλά και για λόγους αισθητικούς και τεχνικούς, η μάσκα έπαιζε πρωταγωνιστικό ρόλο στην παράσταση. Στην αρχαία Ελλάδα άλλωστε, η μεταμφίεση ήταν συνυφασμένη με τα διονυσιακά δρώμενα. Με οδηγό τα αγγεία της αρχαιότητας, ανακαλύπτουμε μαλλιαρούς τραγόμορφους χορευτές που προφανώς συμμετείχαν στα Μεγάλα Διονύσια ως οπαδοί του θεού Διονύσου. Αυτές οι θεατρικές μάσκες αποτέλεσαν την απαρχή της μάσκας των παραστατικών τεχνών που χρησιμοποιούμε έως σήμερα. Αυτή την εποχή, τα υλικά από τα οποία κατασκευάζονταν οι μάσκες ήταν από πηλό ή δέρματα ζώων και ήταν ζωόμορφες. Ο πρώτος που κατασκεύασε μάσκες με ανθρώπινα χαρακτηριστικά, ήταν -σύμφωνα με την παράδοση- ο Θέσπις, που περιόδευε με το κάρο του δίνοντας παραστάσεις στα χωριά της Αττικής. Και η τέχνη της μάσκας συνεχώς εξελισσόταν. Υπήρχαν μάσκες για τις τραγωδίες, διαφορετικές για τις κωμωδίες και ξεχωριστές για τα σατυρικά δράματα. Τη μάσκα, μαζί με την τέχνη του θεάτρου παρέλαβαν από τους αρχαίους Έλληνες οι Ρωμαίοι. Καθώς το επάγγελμα του ηθοποιού έμπαινε σε κάποιο πλαίσιο που προϋπέθετε γνώση, μελέτη και εν τέλει μαστοριά, η χρησιμοποίηση της μάσκας απαιτούσε ξεχωριστό χειρισμό από τους θεατρίνους. Φορώντας τη μάσκα, ο ηθοποιός δραπετεύει από τον εαυτό του, παίζει με υψηλούς συμβολισμούς και εκπέμπει τη μαγική δύναμη του χαρακτήρα που παριστά η μάσκα.
Από τους Ρωμαίους, η μάσκα περνά στα μεσαιωνικά μυστήρια και από εκεί στην Αναγέννηση και στην Κομέντια ντελ Άρτε. Εδώ υπάρχει πια μια τεράστια ποικιλία μασκών με συγκεκριμένα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά για την καθεμιά της, ανάλογα με τον ρόλο που υπηρετεί. Το θέατρο ΝΟ στην Ιαπωνία, εξελισσόμενο παράλληλα με το θέατρο της Ευρώπης, παρουσιάζει και αυτό έναν μεγάλο αριθμό μασκών. Υψηλής αισθητικής είναι οι μάσκες που συναντάμε στη Βενετία. Τα φίνα υλικά με τα ευφάνταστα σχέδια έκρυβαν το πρόσωπο των ευγενών, ανδρών και γυναικών, που δεν ήθελαν να αποκαλυφθεί η ταυτότητα τους, καθώς εξυπηρετούσαν παράνομες δραστηριότητες, παράνομες σχέσεις και πολιτικά σκάνδαλα. Από εκεί έως σήμερα στο βενετσιάνικο καρναβάλι η μάσκα είναι η μεγάλη πρωταγωνίστρια.
Στις μέρες μας, η μάσκα εκτός θεάτρου ζωντανεύει και την περίοδο της αποκριάς. Είτε ως παραδοσιακή μάσκα στις Μπούλες της Νάουσας και τους «κουδουνάδες» που συναντάμε σε πολλές περιοχές της χώρας είτε στις «μουτσούνες» των μασκαράδων του Τριωδίου.
Η μεταμφίεση αποτελεί ψυχολογική ανάγκη του σύγχρονου ανθρώπου. Η συγκάλυψη του προσώπου του τον απενοχοποιεί και τον ξεκουράζει. Η σκωπτική αντιμετώπιση της πραγματικότητας, είτε είναι καλόγουστη είτε πιο χοντροκομμένη και «πιπεράτη», πάντα συγχωρείται σε μια μάσκα.
Η μάσκα άλλωστε είναι σταλμένη από τον θεό. Ήταν το δώρο του θεού Διόνυσου στους πιστούς του για τα Μικρά και Μεγάλα Διονύσια. Αυτή ήταν η βασίλισσα της τελετής, με συμπαραστάτες κρόταλα, τύμπανα, φαλλοφορίες και άφθονο κρασί.
* Ο Πάνος Σκουρολιάκος είναι μέλος της Κ.Ε. του ΣΥΡΙΖΑ και βουλευτής Περιφέρειας Αττικής
