ΤΗΣ ΑΝΘΟΥΛΑΣ ΔΑΝΙΗΛ
ΑΝΤΩΝΗΣ ΦΩΣΤΙΕΡΗΣ - ΓΙΑΝΝΗΣ ΨΥΧΟΠΑΙΔΗΣ, Ζωγραφική Συνομιλία με την Ποίηση, εκδόσεις Καστανιώτη, 2019
Έγραφε ο Τέλλος Άγρας για το περιοδικό «Παναθήναια»: «Τα ‘Παναθήναια’, τα μεγαλόσχημα και πάντα κομψά, τ’ αριστοκρατικά, τα νεωτεριστικά, τα πατριωτικά και προ παντός τα ωραία» (Κριτικά, τόμ. 2ος σελ. 97). Το περιοδικό κυκλοφόρησε από το 1900-1913, είχε σπουδαίους συνεργάτες και έπαιξε σημαντικό ρόλο στην πνευματική ζωή. Αυτή η κριτική μού ήρθε στο νου μόλις πήρα στα χέρια μου το κομψό, αριστοκρατικό, νεωτεριστικό, μεγαλόσχημο, έγχρωμο βιβλίο, σελίδα και κείμενο, σελίδα και ζωγραφική, αντικρυστά ο ποιητής με τον ζωγράφο.
Είναι γνωστό από τα αρχαία χρόνια το ρηθέν από τον Σιμωνίδη τον Κείο ότι η ζωγραφική είναι ποίηση σιωπώσα και η ποίηση ζωγραφική ομιλούσα. "Ut Pictura Poesis"- σαν ζωγραφιά είναι η ποίηση, μάς λέει ο Οράτιος στο έργο του Ars poetica, και αυτή τη σχέση έρχονται να επανεπιβεβαιώσουν οι δύο καταξιωμένοι -στο χώρο του ο καθένας- δημιουργοί, ο Αντώνης Φωστιέρης και ο Γιάννης Ψυχοπαίδης.
Φωστιέρης και Ψυχοπαίδης μοιράζονται ακριβοδίκαια τις σελίδες και συνδιαλέγονται,. Ο καθείς με τον τρόπο του προσπαθεί να λύσει το «Αίνιγμα». Δεν θα το λύσει, όπως δεν το έλυσε ποτέ κανείς. Θα προβληματιστεί όμως. Και το «Αίνιγμα» είναι ο «Χρόνος», το «Αρχητέλος», όπως το αποκαλεί ο Ψυχοπαίδης στον Πρόλογο του βιβλίου, θυμίζοντάς μας ότι "το τέλος μου βρίσκεται στην αρχή μου", "in my beginning is my end" (East Cocer), όπως έλεγε ο Τ.Σ. Έλιοτ. Το ερώτημα που προκύπτει είναι: Μπορεί ο αναγνώστης να «διαβάσει» τον ένα με τα όπλα της τέχνης του άλλου; Ναι... Όχι ...Ίσως. Η ποίηση έχει επιμελημένη τη σειρά των λόγων της. Έχει τάξη στους στίχους της, έχει το επιμελημένο, επιλεγμένο λεξιλόγιό της για να πει τα λόγια τα μεγάλα και τα δύσκολα. Όμως η ταραχή τού νου και της ψυχής ενεδρεύει σαν το φίδι του χρόνου ή σαν την αράχνη ή σαν τον λύκο στην αυλή ή σαν τον τίγρη στον καναπέ ή σαν τις σαύρες και τα σαμιαμίδια στο ταβάνι. Πολιορκημένος ο χώρος από τις ευφυείς παραλλαγές του ενός, του έρποντος και κατατρώγοντος τη διορία του κάθε όντος. Πολλά τα παραπλανητικά της καθημερινότητας που κρύβουν «Πατικωμένο βιαστικά το αιώνιο». Και το καθένα, άλλοτε ως φωνή της φύσης, άλλοτε ως λαμπρό απομεινάρι του μύθου παλεύει «με νύχια και με δόντια» «την καθυστέρηση μονάχα να κερδίσει», επειδή γνωρίζει πως «Κάθε λεπτό είναι από μόνο του μια νίκη».
Αυτή η μικρή νίκη μάς εξασφαλίζεται ως άρτος επιούσιος, μια και η αύριον είναι αόρατη και αμάντευτη, όσο και αν ο Ποιητής αγωνιά να την αλώσει. Το θέμα πάντως είναι σαφές. Ο χρόνος. Ο χρόνος που αδιάφορος γυρίζει και παρασύρει πρόσωπα και πράγματα. «Η άνοιξη υπόθεση ρουτίνας», για τη φύση όμως, όχι για τον άνθρωπο που χάνεται ή τους άλλους που μένουν για να τον θρηνούν. Δεν υπάρχει ακόμα η συνταγή/ Να φτιαχτεί μια στιγμή διαρκείας [...]// Πώς σπαταλήσαμε τη λίγη αιωνιότητας που μας αναλογεί/ Χαμένοι σε μια έρημο από λέξεις...
«Ξεφλουδίζω το ξύλο και βρίσκω το κάρβουνο» λέει ο Φωστιέρης. «Το σύμπαν ξεφλουδίζεται σαν κρεμμύδι, κι ένα κρεμμύδι είναι μόνο φλούδα» λέει ο Ουμπέρτο Έκο. Με άλλα λόγια, δεν υπάρχει τίποτα. Παιδί της θάλασσας ο Φωστιέρης, ο εκ θαλάσσης Αμοργού, της άγονης γραμμής, σαν τον αρχαίο Σημωνίδη. Θα υμνήσει το νησί του, τον βράχο που «δεν είναι τόπος. Χρόνος σου είναι», που «Κάτι αρμέγει μαύρο στ’ όνομά της/ Α μ ο ρ γ ό ς», που «Σφυρίζει αρόδου/ Το παπόρι αθέατο/ Με την καρίνα οργώνοντας/ Γραμμή/ Τη θάλασσα της νοσταλγίας».
Παραδομένος στο άγνωστο «Επέκεινα» ο άνθρωπος, πασπαλισμένος με μια «χρυσόσκονη αφθαρσίας», όπως ο Έρωταςˑ μια υπόθεση είναι όλα που «αφού τα υπέθεσες θα υπάρξουν», (αυτό άλλωστε υποστηρίζει και ο Δημόκριτος) και αφού ουδέν εν τω νω ό μη πρότερον εν τη αισθήσει, όπως έλεγαν οι εμπειρικοί, με το σώμα θα πληρώσεις την κάθε λέξη με την οποία θα προσπαθήσεις να περιγράψεις το απερίγραπτο.
Η συλλογή κλείνει με το μικρό τετράστιχο «Το όρος Αφροδίτη»: Κορίτσι το τσουρουφλισμένο χόρτο του έρωτα/ Κι η σκοτεινή σχισμή για την αχερουσία./ Το απόκρημνο βουνάκι σου με ρόδινες μυρτιές/ Κι ο χοίρος που βοσκάει τα βαλανίδια. Χωρίς τη θέλησή της η σκέψη απλώνεται να κολυμπήσει σε ξένα ύδατα. L’Origine du Monde ονόμασε το έργο του ο Gustave Courbet, το 1866, όπου σημαδεύει ad hoc εκείνο που ο Φωστιέρης ονομάζει «σχισμή για την αχερουσία», ενώ ο Ελύτης μακρύ δρόμο «του ανθρώπου/ από το Δνοφερόν στο Αείφωτο ψαύοντας δάχτυλο δάχτυλο εωσότου ο κόλπος/ όλος ερευνηθεί και ανοίξει το αίνιγμα/ που σφιγμένο κρατούν οι ωραίοι γλουτοί» («Σπουδή γυμνού»). Ο ποιητής αρχίζοντας, όπως ο ζωγράφος απέξω, και συνεχίζοντας όπως ο ερευνητής της πηγής της ζωής από μέσα, εκεί όπου δίνουν ραντεβού ο έρωτας με τον θάνατο, θα καταλήξει, με τη σειρά του, να μη λύσει το αίνιγμα.
Ο ποιητής ελέγχει τον νου, ο ζωγράφος ελέγχει τον χώροˑ ο καθείς και ο χώρος του. Σαν αδελφές οι δύο τέχνες ανταποκρίνονται η μία στην άλλη, διατηρώντας ωστόσο η καθεμία την ιδιομορφία της. Ο ζωγράφος δεν φωτογραφίζει τη φύση, αλλά αποδίδει τις ψυχικές διαθέσεις του, τα στοιχεία αυτού του χώρου που είναι ιδιωτικός, αλλά εκτεθειμένος στα μάτια μας μπορεί να γίνει και δημόσιος. Την απάντηση στο «Όρος Αφροδίτη» του Φωστιέρη δίνει η ανθοστόλιστη πινελιά του Ψυχοπαίδη που κρύβει τη σχισμή τής αχερουσίας αλλά δεν κρύβει τον τρόμο του αγνώστου στα μάτια τής γυναικείας φιγούρας. Και έτσι τελειώνει η περιδιάβαση της μιας τέχνης στα εδάφη της άλλης.
Έτσι. Με έντονα χρώματα μπερδεμένα, αλλά με σαφή σχήματα, με μελετημένες άτσαλες γραμμές που βγάζουν σε μυστικούς δρόμους, σε υπαινιγμούς, χωρίς να μας καλοπιάνει με εξωραϊσμούς, αφαιρώντας συνεχώς τα πολλά και παραπλανητικά ωραία, αποφεύγοντας την αναμετάδοση της είδησης και θέλοντας να μεταδώσει το αίσθημα του βιώματος, τα θραύσματα ενός βιώματος ή ενός ρημαγμένου κόσμου, συμβάλλει στην ανάδειξη των στίχων και κυρίως στη χημεία της λέξης με το σχήμα και το χρώμαˑ στη Συνομιλία της Ζωγραφικής με την Ποίηση, χωρίς η μία να επιβάλλεται στην άλλη. Ο Φωστιέρης συνομιλεί με τον Ψυχοπαίδη, αλλά και με όλη την ποιητική παράδοση.
Το βιβλίο είναι πολυτελές, έχει τον Πρόλογο και τα εικαστικά τού Ψυχοπαίδη, τα ποιήματα του Φωστιέρη και τα βιογραφικά των δύο δημιουργών. Φως και ψυχή.
* Η Ανθούλα Δανιήλ είναι δρ Φιλολογίας
[Ολόκληρο το κείμενο δημοσιεύεται στην ηλεκτρονική έκδοση της εφημερίδας και στο μπλογκ των “Αναγνώσεων”]
