Ποιος τολμά να μετρήσει τη μεγαλοσύνη ενός λαού - με το στρέμμα, προειδοποιεί ο κορυφαίος Κωστής Παλαμάς. Ποιοι είναι στ' αλήθεια οι Έλληνες, αναρωτήθηκε ο Γάλλος ακαδημαϊκός Κλωντ Φωριέλ συνθέτοντας την ανθολογία του των ελληνικών δημοτικών τραγουδιών και αναδεικνύοντας την άγνωστη πλευρά του φαντασιακού των κατοίκων αυτής της χώρας των αρχαιοελληνικών ερειπίων της Οθωμανικής αυτοκρατορίας.
Μπορούν να αποδοθούν μετρικές ιδιότητες στην ψυχή ενός έθνους, αναρωτιέται και ο Βασίλης Λαλιώτης αντιστοιχίζοντας τον αλεξανδρινό (δωδεκασύλλαβο) στίχο τους Γάλλους και τον δεκαπεντασύλλαβο στα καθ' ημάς. Κάθε προσπάθεια στον καιρό να αναμετρηθεί κανείς "της καρδιάς το πύρωμα", με το τεράστιο συλλογικό, διαρκώς μεταμορφούμενο και αναδημιουργούμενο συλλογικό δημιούργημα που ήταν το δημοτικό τραγούδι και μια συναρπαγή του πνεύματος. Ανοίγει δρόμους προς το φως. Μυεί στα σκοτεινά βάθη. Με όποιον τρόπο και να γίνεται: του γραφείου και της βιβλιοθήκης, της πένας, του τραγουδιού, της συλλογής, της καταγραφής, της μελέτης, της ανάλυσης, της ιχνηλασίας της γεωγραφικής εξάπλωσης και των μεταμορφώσεων, των παραμορφώσεων και των επεμβάσεων, της ανάλυσης και της συσχέτισης με ψυχικά φορτία και δομές του βάθους, την αισθαντική έμπνευση και αναδημιουργία. Όλα συντελούν στην επαφή με ένα ζωντανό ψυχικό υλικό που μπορεί να αναφλέξει όποιον το προσεγγίζει. Ανοίγει δρόμους και κλειδιά για την προσέγγισή του, δυσκολότερη στην εποχή μας που ακόμα δυσπιστεί να αναγνωρίσει τις ψυχικές οφειλές σε έναν τόσο παρεξηγημένο τρόπο συλλογικής έκφρασης.
Ιδιαίτερη όμως είναι η περίπτωση του Παντελή Μπουκάλα που ιερουργεί με πάθος, έχοντας απορροφήσει πλήθος τρόπων και ευρήματα πριν από αυτόν. Στον τρίτο τόμο του μεγάλου του έργου για το δημοτικό τραγούδι με αφορμή το αριστουργηματικό ποίημα «Κόκκιν' αχείλι εφίλησα» δημιουργεί μια μελετητική σύνθετη κατασκευή, ένα διανοητικό και λογοτεχνικό αρχιτεκτόνημα για να κατοικήσει ο αναγνώστης. Τεράστιο και ευλύγιστο σαν κτήριο του Γκαουντί. Χειροποίητο και αυθόρμητο σαν μια ολόκληρη ταξιαρχία από μεταξοσκώληκες που αφομοιώνουν, συνθέτουν, συμπλέκουν ακολουθώντας τα νήματα των συνειρμών που παράγουν. Οδηγείται σε απίστευτες κατευθύνσεις - χωρίς να χάνεται ποτέ το νοερό αρχιτεκτονικό σχέδιο που διέπει το έργο ενστικτωδώς.
Σέβεται τις επιστημονικές σταθερές που έχουν ορίσει οι παλαιοί και έχει ακολουθήσει και στα δυο προηγούμενα πολυσέλιδα δοκίμια της σειράς «Πιάνω γραφή να γράψω». Σχέσεις με την αρχαία γραμματεία, με τη σύγχρονη δημιουργία, εξαντλητική ανθολόγηση και καταγραφή των παραλλαγών, συγγένειες με τις αλλόγλωσσες ή αλλοεθνείς κοινότητες από την περιοχή των Βαλκανίων μέχρι την Ινδία, λαογραφία και συνήθειες των πληθυσμών. Αυτό που καθιστά όμως την εργασία του μοναδική είναι το προσωπικό ημερολόγιο ταξιδιού. Το κείμενο παρά την επιστημονική του αρματωσιά ξαπλώνει με άνεση σε συναρπαστικές αφηγήσεις της ιστορίας μιας ανακάλυψης, μιας εμμονής, μιας παραφθοράς. Τέρπει μέχρις αγαλλιάσεως τον αναγνώστη, όχι μόνο για το πλήθος των καταστάσεων στις οποίες τον εκθέτει: κάθαρση από την κάθοδο στον Άδη· περιδιάβαση από τους θύλακες των ελληνικών κοινοτήτων στο Καργκέζε της Κορσικής από όπου συνέλεξε και μετέφρασε για λογαριασμό της γαλλικής κυβέρνησης ανάμεσα σε άλλα και το περίφημο αυτό τραγούδι ο Αδαμάντιος Κοραής· στην περιφρόνηση που είχαν οι λόγιοι της εποχής για τη δημοτική ποίηση και τους φορείς της· στον τρόπο της ερωτικής πρόσκλησης με το μήλο στην αρχαία Ελλάδα, στη νεκρομαντεία με τα κόλλυβα των Αγίων Θεοδώρων - αχ, πώς θυμίζει το Παπαδιαμαντικό "Άγια και πεθαμένα" και το Σεραϊνιώ με το τηλεσκόπιο του πατρός· στις γαμήλιες τελετές με τις κόκκινες ταινίες στην αρχαιότητα· στην πραγματεία του Καβάφη για τη βαφή, την κόκκινη βαφή των γυναικών στο Βυζάντιο - πώς να ξεχάσεις το βερνίκι και το κοκκινάδι της Πολυλογούς στο «Έρωτας στα χιόνια»· στον Πορφύρη με το κόκκινο όνομα, το alter ego του μικρού Ερμή που του ράβουν τα μάτια· την κάθοδο στη Μαύρη Γη και την κυριαρχία της φθοράς - τόσο αλλιώτικο από τις χριστιανικές σωτηριολογικές πεποιθήσεις. Και πλήθος άλλες - διαδρομές με αφορμή το ταξίδι του φιλιού. Ένας μύθος και μια νοηματοδότηση, μια πραγματεία αυτογνωσίας χωρίς ναρκισσισμούς και αλαζονεία.
Βιβλίο θησαυρός.
Κόκκιν' αχείλι εφίλησα
Το ταξίδι του φιλιού και ο έρωτας σαν υπερβολή
Παντελής Μπουκάλας
Άγρα, 2019
856 σελ.
Τιμή 24,90 ευρώ
