Το 1789 ανακαλύψαμε ότι ορισμένα γεγονότα «δεν ξεχνιούνται», όπως έλεγε ο Καντ. Η επανάσταση που διακήρυξε τα δικαιώματα του ανθρώπου δεν ξεχνιέται πια, εκτός αν υπάρξει παγκόσμια καταστροφή. Για ένα διάστημα νομίσαμε ότι ανεξίτηλα είναι μόνο κάποια θετικά γεγονότα. Ευαισθητοποιηθήκαμε μάλιστα στην ύπαρξη και άλλων αλησμόνητων θετικών γεγονότων. Ερμηνεύθηκαν έτσι η εμφάνιση της δημοκρατίας, η ζωή του Ιησού και άλλα. Έτσι, ως τέτοιο γεγονός αντιμετώπιζαν οι φιλελεύθεροι μόνο το 1789, ενώ οι σοσιαλιστές προσέθεταν και το 1917.
Το 1940 μάθαμε ότι υπάρχουν και γεγονότα που είναι αξέχαστα γιατί είναι φρικτά. Η πίστη στην πρόοδο των φιλελεύθερων και των σοσιαλιστών κλονίσθηκε βλέποντας τα στρατόπεδα. Ή, καλύτερα, ωρίμασε: Πιστεύουμε ότι μπορεί να υπάρξει πρόοδος, αλλά δεν τη θεωρούμε αυτόματη. Έκτοτε αποτελεί βασική μέριμνα της πολιτικής σκέψης η αποτροπή της επιστροφής του τρόμου. Ευαισθητοποιηθήκαμε στην ύπαρξη αλησμόνητων αρνητικών γεγονότων. Ερμηνεύθηκε έτσι η πολιτική του Στάλιν αλλά και του Ροβεσπιέρου. Έτσι, οι φιλελεύθεροι θέλουν συνήθως να εκπληρώσουν τις υποσχέσεις του 1789 χωρίς ροβεσπιερική φάση, οι σοσιαλιστές τις υποσχέσεις του 1917 χωρίς σταλινική φάση. Αμφότεροι προωθούν τη δική τους θέση περί προόδου, αλλά συναινούν στο ότι πρέπει να αποφευχθούν τα φαινόμενα που άφησαν ανεξίτηλα ζοφερά ίχνη στη μνήμη, επιδεικνύοντας έτσι μια ώριμη αντίληψη περί προόδου, που δεν βλέπει την τροπή των πραγμάτων ως μοίρα. Μια τέτοια αντίληψη δεν βλέπει την πρόοδο με όρους πίστεως, αλλά ορθολογικής κρίσης, και δεν επιτρέπεται, συνεπώς, να πιστεύει σε μια ροή της ιστορίας διεπόμενη από οικονομική αναγκαιότητα. Έτσι, αναβαθμίζει τον ρόλο της πολιτικής απόφασης έναντι των οικονομικών όρων.
Όμως αυτή η ομοψυχία κρύβει μια ασυμμετρία. Σήμερα δεν έχουμε απλώς να κάνουμε με μια επάνοδο του οικονομικού φιλελευθερισμού στα πρότυπα του 19ου αιώνα, αλλά και με μια φιλελεύθερη επιχειρηματολογία που ανήκει στον 19ο αιώνα. Οι νεοφιλελεύθεροι άντλησαν από την κατάρρευση του «υπαρκτού σοσιαλισμού» το εσφαλμένο συμπέρασμα ότι η υποταγή στην αγορά έχει χαρακτήρα μοίρας. Παλαιά οι σοσιαλιστές -και ορισμένοι φιλελεύθεροι, όπως ο Σουμπέτερ- θεωρούσαν μοιραία την έλευση της σχεδιαζόμενης οικονομίας. Σκέφτονταν τότε με όρους οικονομικής αναγκαιότητας που ανήκουν στον 19ο αιώνα. Σήμερα, ο νεοφιλελευθερισμός εμφανίζει τη νίκη του ως αναπότρεπτη, δηλαδή μιλά ακόμη τη γλώσσα του 19ου αιώνα, ενώ ο σοσιαλισμός, εξάγοντας άλλα συμπεράσματα από την εμπειρία του «υπαρκτού σοσιαλισμού», έχει πάψει να μιλά για μηχανική έλευση του στόχου του. Οι δύο πλευρές έχουν μεν την ωριμότητα να θέλουν να αποφύγουν τις σφαγές, αλλά οι σοσιαλιστές αρνούνται συνήθως και την εσχατολογική αντίληψη που δικαιολογούσε τις σφαγές, ενώ οι φιλελεύθεροι συνεχίζουν να σκέφτονται με όρους μοίρας.
Η διαφορά φαίνεται στην αντιμετώπιση του οικολογικού ζητήματος. Οι πιστοί της αυτόματης προόδου το θεωρούσαν ανέκαθεν οπισθοδρομικό, γιατί αμφισβητεί την εγγενή αγαθότητα της τεχνικής προόδου. Γι' αυτό οι σκληροπυρηνικοί φιλελεύθεροι απαξιώνουν το οικολογικό θέμα όπως ακριβώς το απαξίωναν οι σοσιαλιστές της Γ' Διεθνούς. Αλλά ο βαθύτερος λόγος της άρνησης των φιλελεύθερων να παραδεχτούν την ύπαρξη οικολογικού προβλήματος είναι βέβαια ότι η οικολογική επαγρύπνηση απαιτεί την πολιτική λήψη μέτρων για την οικονομία, άρα αμφισβητεί την εγγενή αγαθότητα της αγοράς. Κάτι τέτοιο σημαίνει όμως ότι οι φιλελεύθεροι πρέπει να βάλουν νερό στο κρασί τους, πράγμα που δεν είναι διατεθειμένοι να κάνουν.
Οι φιλελεύθεροι εμπειρογνώμονες μας θέτουν ολοένα προ του διλήμματος να υποταχθούμε στα οικονομικά μεγέθη ή να μείνουμε εγκλωβισμένοι στις «αγκυλώσεις του παρελθόντος». «Αγκυλώσεις του παρελθόντος» ονόμαζαν το '60 οι σοσιαλιστές τις αντιρρήσεις των φιλελευθέρων κατά του κοινωνικού κράτους. Τώρα αυτοί τους ανταποδίδουν τη φιλοφρόνηση, γιατί τώρα νικούν αυτοί. Αλλά οι σοσιαλιστές άλλαξαν, δεν πιστεύουν πως ό,τι έχει πέραση είναι νόμιμο. Ξέρουν ότι το να βάζεις νερό στο κρασί σου συνιστά συχνά ορθολογική πράξη. Αυτή είναι, πιστεύω, η ασύμμετρη υφή της πολιτικής αντιπαράθεσης σήμερα.
* Ο Γ. Φαράκλας διδάσκει Πολιτική Φιλοσοφία στο Πάντειο
