Νικόλας Κουντούρης, Δρ Πολιτικής Επιστήμης
- Υφίσταται μία κινούμενη επικοινωνιακή άμμος των εντυπώσεων, η οποία δημιουργεί εικόνες και αναπαραστάσεις στο συλλογικό υποσυνείδητο και σε πολλές περιπτώσεις διαμορφώνει την εκλογική συμπεριφορά. Σε αυτή τη διαδικασία κρίσιμο ρόλο διαδραματίζει η συσσώρευση μέσων ενημέρωσης σε λίγους πόλους και η δημιουργία επικοινωνιακών ολιγοπωλίων. Το βλέπουμε και στην Ελλάδα. Διαχρονικά, οι μεγάλοι ενημερωτικοί πόλοι στη χώρα ελέγχονται από ένα κλειστό αριθμό επιχειρηματιών, οι οποίοι έχουν τη δυνατότητα να φτιάχνουν «κλίμα». Αυτός ο ιδιότυπος «μπερλουσκονισμός» συνδέεται άμεσα και με την «υγειονομική ζώνη» και την «μεταδημοκρατία» των fake news.
- Υπάρχει και η «εκλογική συμπεριφορά του κλικ». Μια εκλογική συμπεριφορά δηλαδή, η οποία διαμορφώνεται από έναν βομβαρδισμό γρήγορων ειδήσεων, από «επιμελημένες» φωτογραφίες στην κοινωνική δικτύωση, από «ψηφιακούς αστικούς μύθους». Σε αυτή την κατηγορία εντάσσεται η εκλογική συμπεριφορά ενός μεγάλου τμήματος του εκλογικού σώματος, το οποίο διαμορφώνει συνήθως άποψη κατά τις τελευταίες ημέρες κάθε προεκλογικής εκστρατείας. Ένας υπουργός που καπνίζει, μία φωτογραφία από την κλειδαρότρυπας κάποιου σκάφους, ένας μνηστήρας της πολιτικής εξουσίας σε χαλαρή συζήτηση σε μία εκπομπή μόδας είναι εργαλεία που μπορούν αξιοποιηθούν στην «μάχη του κλικ».
Η ανάλυση της εκλογικής συμπεριφοράς αποτελεί ένα από τα πιο διαδεδομένα αντικείμενα της Πολιτικής Επιστήμης, αλλά και ένα προνομιακό πεδίο δραστηριοποίησης των επαγγελματιών της πολιτικής επικοινωνίας και του πολιτικού marketing. Το ζήτημα βρίσκεται στον πυρήνα των δημοσκοπικών ερευνών, απασχολεί τους επιτελείς της προεκλογικής εκστρατείας των κομμάτων, τους επικοινωνιολόγους και τους image makers διαφόρων πολιτικών προσώπων. Και σε επίπεδο επικαιρότητας, όμως, η συζήτηση γύρω από την ανίχνευση ή μη υφερπουσών πολιτικών και κοινωνικών τάσεων που επηρεάζουν εκλογικά αποτελέσματα βρίσκεται συχνά στο επίκεντρο. Γιατί δεν ανιχνεύτηκε η άνοδος της Δεξιάς στις πρόσφατες εκλογές; Γιατί η Αριστερά έχασε έδαφος; Γιατί δεν εντοπίστηκαν έγκαιρα τα στοιχεία εκείνα που οδήγησαν στο εκλογικό αποτέλεσμα του Μαΐου;
Αν θα έπρεπε να θέσουμε ένα πρώτο πλαίσιο κατανόησης της εκλογικής συμπεριφοράς, θα μπορούσαμε να διακρίνουμε τουλάχιστον τρεις ιδεότυπους δράσης, τρεις τύπους εκλογικής συμπεριφοράς, με την προσθήκη και ενός τέταρτου, ο οποίος είναι και ο πιο ρευστός. Ως πρώτη κατηγορία, θα διακρίναμε εκείνη του «ορθολογικού» ψηφοφόρου. Του ψηφοφόρου δηλαδή εκείνου που ενημερώνεται για τα προγράμματα των κομμάτων, που εμβαθύνει στις θέσεις και τις στάσεις των υποψηφίων και ο οποίος συγκρίνει και αποφασίζει με ορθολογικό τρόπο ως προς το ποιο κόμμα, ποια πολιτική παράταξη θα υπηρετήσει με τον πιο κατάλληλο τρόπο τις δημόσιες υποθέσεις.
Ο δεύτερος ιδεότυπος είναι εκείνος της «ιδεολογικής» ψήφου. Η εκλογική συμπεριφορά στην περίπτωση αυτή δεν αφορά απλώς το προεκλογικό πρόγραμμα των κομμάτων, αλλά εμβαθύνει στις ιδεολογικές τους αναφορές, και στο πλαίσιο αυτό η ιδεολογία στην πολιτική συμπεριφορά συνδέεται με ευρύτερες στάσεις ζωής και συχνά με την κοινωνική θέση. Πολλοί αναλυτές έχουν προσεγγίσει τις λογικές της ιδεολογικής ψήφου και με όρους ταξικότητας, αλλά και με όρους εξουσίας, πραγματικής και συμβολικής.
Ο τρίτος ιδεότυπος είναι εκείνος της «ωφελιμιστικής» ψήφου, της ψήφου δηλαδή που υπαγορεύεται από τον υπολογισμό των προσωπικών συμφερόντων. Η κατηγορία αυτή των ψηφοφόρων αυξομειώνεται ανάλογα με τις ευρύτερες κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες και σε πολλές περιπτώσεις συνδέεται και με τις εδραιωμένες πελατειακές λογικές που την καλλιεργούν. Η ωφελιμιστική ψήφος εξαρτάται από την δυνατότητα «εξυπηρέτησης» προσωπικών στόχων και συχνά «καναλοποιείται» μέσα από συγκεκριμένα πολιτικά πελατειακά δίκτυα, τα οποία χρησιμοποιούνται για την «συσπείρωση» των ψηφοφόρων γύρω από «εξυπηρετήσεις», στην καρδιά των οποίων βρίσκονται «τοπικοί παράγοντες», «πυρηνάρχες» και «λοχαγοί». Ιδιαίτερα στην περίπτωση της Ευρώπης του Νότου, μία τέτοια παράδοση πολιτικών δικτύων συνοδεύεται συχνά και με καταστάσεις νεποτισμού και «μικροδιαφθοράς του γκισέ». Άλλοτε μπορεί να συνδέεται και με καταστάσεις μεγαλύτερης διαπλοκής και σχέσεων εξάρτησης με τοπικά συστήματα εξουσίας.
Και οι τρεις αυτές ερμηνευτικές κατηγορίες έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό. Την ορθολογική, τη στρατηγική ή την ιδεολογική εμβάθυνση στα πολιτικά επίδικα. Αυτό προϋποθέτει την πρόσβαση του ατόμου, του ψηφοφόρου, στην πολιτική πληροφορία και στην επεξεργασία της μέσα από μηχανισμούς εκλογίκευσης. Σε αυτή την περίπτωση, όπως είναι προφανές, θα πρέπει να ληφθεί υπόψη και ένας άλλος παράγοντας, αυτός της επικοινωνίας. Των μέσων δηλαδή και των τρόπων μέσα από τους οποίους η πολιτική πληροφορία κυκλοφορεί και διαχέεται. Σε αυτό ακριβώς το σημείο μπορεί κανείς να εντοπίσει έναν κρίσιμο παράγοντα, ο οποίος διαπερνά οριζόντια τις κατηγορίες και ενδεχομένως να τις διαμορφώνει, την πολιτική προπαγάνδα.
Το είδαμε έντονα σε όλες τις πρόσφατες εκλογικές αναμετρήσεις και στην Ελλάδα και στην Ευρώπη. Υφίσταται μία κινούμενη επικοινωνιακή άμμος των εντυπώσεων, η οποία δημιουργεί εικόνες και αναπαραστάσεις στο συλλογικό υποσυνείδητο και σε πολλές περιπτώσεις διαμορφώνει την εκλογική συμπεριφορά. Σε αυτή τη διαδικασία κρίσιμο ρόλο διαδραματίζει η συσσώρευση μέσων ενημέρωσης σε λίγους πόλους και η δημιουργία επικοινωνιακών ολιγοπωλίων. Το βλέπουμε και στην Ελλάδα. Διαχρονικά, οι μεγάλοι ενημερωτικοί πόλοι στη χώρα ελέγχονται από ένα κλειστό αριθμό επιχειρηματιών, οι οποίοι έχουν τη δυνατότητα να φτιάχνουν «κλίμα». Αυτός ο ιδιότυπος «μπερλουσκονισμός» συνδέεται άμεσα και με την «υγειονομική ζώνη» και την «μεταδημοκρατία» των fake news.
Η διαρκής αυτή «επίθεση προπαγάνδας» προς το εκλογικό σώμα προφανώς και επηρεάζει την εκλογική συμπεριφορά. Θα μπορούσαμε στο πλαίσιο αυτό να προσθέσουμε ακόμα μία κατηγορία στην προαναφερθείσα κατηγοριοποίηση και την οποία και θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε ως «εκλογική συμπεριφορά του κλικ». Μια εκλογική συμπεριφορά δηλαδή, η οποία διαμορφώνεται από έναν βομβαρδισμό γρήγορων ειδήσεων, από «επιμελημένες» φωτογραφίες στην κοινωνική δικτύωση, από «ψηφιακούς αστικούς μύθους». Σε αυτή την κατηγορία εντάσσεται η εκλογική συμπεριφορά ενός μεγάλου τμήματος του εκλογικού σώματος, το οποίο διαμορφώνει συνήθως άποψη κατά τις τελευταίες ημέρες κάθε προεκλογικής εκστρατείας. Ένας υπουργός που καπνίζει, μία φωτογραφία από την κλειδαρότρυπας κάποιου σκάφους, ένας μνηστήρας της πολιτικής εξουσίας σε χαλαρή συζήτηση σε μία εκπομπή μόδας είναι εργαλεία που μπορούν αξιοποιηθούν στην «μάχη του κλικ».
Οι νέες, λοιπόν, ασύμμετρες τάσεις στη συμπεριφορά του εκλογικού σώματος είναι από μόνες τους ένα ενδιαφέρον αντικείμενο της Πολιτικής Επιστήμης και της επιστήμης της επικοινωνίας. Μπορούν οι πολιτικοί οργανισμοί, τα κόμματα, να συνεχίσουν μέσα σε μία τέτοια πραγματικότητα να λειτουργούν με τους κλασικούς εκλογικούς υπολογισμούς; Διανομή φυλλαδίων, συζητήσεις στα καφενεία, ανοιχτές διαβουλεύσεις, πολιτικές συγκεντρώσεις, αποτελούν σήμερα τα κατάλληλα υλικά; Μπορούν να προσφέρουν την μαζική διάχυση της πληροφορίας για την διαμόρφωση της εκλογικής συμπεριφοράς; Αυτό είναι ένα ερώτημα που σαφώς προβληματίζει τα κόμματα και θέτει νέες προκλήσεις στις προεκλογικές εκστρατείες. Οι απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα μάλλον διαμορφώνονται αυτή τη στιγμή…
