Του Γεράσιμου Προδρομίτη*
Η κάθε προεκλογική εκστρατεία είναι διαφορετική. Και αυτό είναι αυτονόητο, δεδομένης της ιστορικο-κοινωνικής συγκυρίας εντός της οποίας διεξάγεται, με τα δεδομένα ιδιαίτερα διακυβεύματα που ανακύπτουν, τον συγκεκριμένο συσχετισμό δυνάμεων μεταξύ των πολιτικών δραστών, αλλά και τις τρέχουσες ευαισθησίες που διατρέχουν το κοινωνικό σώμα.
Υπάρχουν ωστόσο κάποια σχετικώς σταθερά δομικά στοιχεία, τα οποία αφορούν κεντρικές παραμέτρους-άξονες των περιεχομένων που ανακύπτουν και των επικοινωνιακών στρατηγικών που ενεργοποιούνται. Ο έχων στοιχειώδη γνώση των κύριων μεταβλητών, που έχει μελετήσει ιστορικά η επιστήμη της Κοινωνικής Ψυχολογίας σχετικά με μηχανισμούς και διαδικασίες πειθούς και κοινωνικής επιρροής, γνωρίζει ότι αυτές αφορούν τους τρόπους δόμησης, διατήρησης και αλλαγής του κοινωνικού πεδίου και εύκολα αναγνωρίζει ότι κάθε απόπειρα ενός κόμματος να προσεταιριστεί ή να διατηρήσει ψηφοφόρους συνιστά ακριβώς μια αξίωση εγκυρότητας, ένα αίτημα νομιμοποίησης των θέσεων και των προτάσεών του, αλλά και μια απόπειρα ενεργού επιβεβαίωσης και διασφάλισης της ταυτότητάς του, με τέτοιο τρόπο που να εγγυάται την αυτοσυντήρησή του στο χρόνο.
Επίσης, αυτονόητο είναι ότι μέσω κάθε επικοινωνιακού εγχειρήματος ο εμπνευστής και αυτουργός του προσπαθεί να διαμορφώσει μια αναπαράσταση, υποβάλλοντας το δέκτη-στόχο επιρροής σε μια σύνθετη κοινωνιο-γνωστική δραστηριότητα, η οποία αφορά δύο διαστάσεις: αφενός την ιδεολογική, η οποία αναφέρεται στα περιεχόμενα θέσεων, τις αξίες που αυτά εμπλέκουν και τη σημασία τους για τον ορισμό του ατομικού και συλλογικού εαυτού, και αφετέρου την σχεσιολογική, η οποία καλύπτει την καλλιέργεια και τη διαχείριση συγκεκριμένης σχέσης με την πηγή (βλ. κόμμα) του επικοινωνιακού εγχειρήματος, με κύριο άξονα τον ορισμό του εαυτού μέσω θετικών συγκρίσεων, ταυτίσεων, εντάξεων, αλλά και απώσεων, περιχαρακώσεων και «αρνητικού» ορισμού του εαυτού ως «διαφορετικού» ή «αντιπάλου» με συγκεκριμένες πολιτικές συλλογικές οντότητες.
Με αυτά ως δεδομένα, εύκολα μπορεί κανείς να αναγνωρίσει και στην τρέχουσα προεκλογική περίοδο, λιγότερο ή περισσότερο επιτυχημένες απόπειρες, από μέρους των κομμάτων, διαμόρφωσης μιας εικόνας, η οποία δομείται γύρω από τις εξής καίριες διαστάσεις: την αξιοπιστία, η οποία σύμφωνα με την κλασσική εργογραφία του επιστημονικού πεδίου μελέτης της διαμόρφωσης και αλλαγής των κοινωνικών στάσεων, συνιστά τη λυδία λίθο κάθε επιτυχημένης απόπειρας πειθούς. Πρόκειται για την εμπιστοσύνη που εμπνέει το κόμμα ή ο πολιτικός ότι θα κάνει ό,τι λέει και ότι δεν θα αποτελέσει πηγή (δυσάρεστων) εκπλήξεων. Άλλη εξίσου καίρια διάσταση της εικόνας που πασχίζουν να διαμορφώσουν οι πολιτικοί δράστες αφορά την πραγματογνωμοσύνη: αίσθηση ότι ο πολιτικός φορέας διαθέτει τη γνώση και την ικανότητα να «κάνει μια συγκεκριμένη δουλειά». Από δίπλα και η ελκυστικότητα - οικειότητα, που αφορά την αίσθηση ότι ο πολιτικός φορέας έχει κοινά στοιχεία με τον ψηφοφόρο, γεγονός που καλλιεργεί στο δεύτερο τη διάθεση εγκαθίδρυσης και διατήρησης θετικής σχέσης μαζί του. Κάπως έτσι εξηγούνται οι selfies, οι ατάκες, η απόπειρες οικειοποίησης της νεανικής αργκό και η «εξομολογητική» αυτό-αποκάλυψη σε εις βάθος συνεντεύξεις σε light πρωινές ή νυχτερινές εκπομπές. Το ενδιαφέρον είναι πως ό,τι συνδέει μεταξύ τους όλες τις προαναφερθείσες διαστάσεις, σύμφωνα με την κοινωνιοψυχολογική θεωρία, είναι η ανισομερής σχέση πηγής και δέκτη. Με πιο απλά λόγια, ο πολιτικός έχει (ή μάλλον θεωρείται πως έχει) κάποια ιδιότητα, στην οποία ο ψηφοφόρος υπολείπεται. Συνεπώς, ο μηχανισμός εξάρτησης είναι αυτός που διέπει σε μεγάλο βαθμό την κάθε απόπειρα πειθούς, άρα και την κάθε εκλογική εκστρατεία. Η κύρια οργανωτική αρχή βέβαια, η οποία συνιστά το καίριο υποστύλωμα κάθε επικοινωνιακής διαδικασίας είναι η συνεκτικότητα: η συνέπεια, με άλλα λόγια, στη συγχρονική και διαχρονική της διάσταση. Ο κάθε φορέας προσπαθεί να πείσει ότι έχει σαφή, συνεκτική και τεκμηριωμένη οπτική και θέση και θα κάνει όσα υπόσχεται. Έχει πράγματι ενδιαφέρον η προσπάθεια αποκατάστασης της εικόνας συγχρονικής συνεκτικότητας του κόμματος της αξιωματικής αντιπολίτευσης με την συνύπαρξη του φιλελεύθερου Χατζηδάκη με τον Άδωνι και τον Κυρανάκη. Όσον αφορά τη διαχρονική διάσταση της συνεκτικότητας, εξίσου ενδιαφέρουσα είναι η απόπειρα των εκπροσώπων του ΣΥΡΙΖΑ να εκλογικεύσουν και να δικαιολογήσουν τις δύσκολες αποφάσεις του 2015. Όλα αυτά η επιστήμη τα βλέπει να λειτουργούν και καταγράφει τις συνέπειές τους μέσα από τη «χημική καθαρότητα» των πειραματικών της μελετών, ενώ στον πραγματικό κόσμο όλες αυτές οι διαστάσεις είναι ταυτόχρονα παρούσες, κάνοντας τα πράγματα πιο δύσκολα στην ανάλυσή τους αλλά και πιο ενδιαφέροντα.
Όσον αφορά τώρα τα κύρια περιεχόμενα, τα οποία είναι έντονα δηλωτικά των κυρίαρχων γραμμών επικοινωνιακής στρατηγικής στην τρέχουσα προεκλογική περίοδο, έχουμε αφενός τον «αποϊδεολογικοποιημένο πραγματισμό» της Ν.Δ., που συμπυκνώνεται στο τετράπτυχο «δουλειές, επενδύσεις, φοροελαφρύνσεις, ασφάλεια», με ταυτόχρονη απόπειρα από μέρους της να αποκρύψει την κοινωνικά δαρβινική οπτική περί φυσικών ανισοτήτων και κοινωνιογενετικά ουσιοποιημένων θέσεων για τους «νέους από το Περιστέρι». Από την άλλη, ο ΣΥΡΙΖΑ προσπαθεί να διαχειριστεί τον (ήδη εκπεφρασμένο κατά τις ευρωεκλογές) θυμό μεγάλου μέρους των πολιτών αναγνωρίζοντας σφάλματα, τονίζοντας τη συνεισφορά του στην επέκταση και εμβάθυνση της κοινωνικής αλληλεγγύης και του σεβασμού στο διαφορετικό και καλλιεργώντας την αίσθηση εγγύτητας με τα πιο ευάλωτα στρώματα. Η φράση το «πρόγραμμα της Ν.Δ. μυρίζει ανθρώπινο αίμα» παραπέμπει ευθέως στην κλασσική στρατηγική επίκλησης φόβου. Όσο κι αν η εν λόγω πιθανότητα είναι υπαρκτή, η καλλιέργεια φόβου στα άκρα -μας λένε οι κλασσικές μελέτες- δεν είναι ό,τι πιο αποτελεσματικό πάντα: ο δέκτης δεν υποχρεούται να διαχειριστεί μόνο την πιθανότητα που καθίσταται άκρως πρόδηλη, άλλα και τον ίδιο το φόβο ως συναίσθημα, με συνέπεια να αγνοεί τις προειδοποιήσεις θεωρώντας ότι δεν τον αφορούν, και αυτό εκδηλώνεται ως μια μορφή αυτοπροστασίας από την απειλή.
Δυο παρατηρήσεις νομίζω επιβάλλονται πριν κλείσουμε: α) η διάκριση «Αριστεράς - Δεξιάς» εξακολουθεί να είναι ενεργή και παρούσα, λειτουργώντας ως απόθεμα ιδεολογικών ρεπερτορίων και ρητορικών τόπων απ’ όπου αντλούνται ρητορικά σχήματα θέσεων και ταυτοτικών επιβεβαιώσεων. β) Η «μεσαία τάξη» φαίνεται σε αναπαραστασιακό τουλάχιστον επίπεδο να αποτελεί τον προνομιακό αποδέκτη και στόχο της τρέχουσας προεκλογικής εκστρατείας. Αυτή η με οικονομικούς όρους ασαφής και κοινωνιοψυχολογικά άκρως πολυσχιδής οντότητα φαίνεται να αποτελεί τη «νέα θεότητα» των πολιτικών πραγμάτων και μια διασταλτική κατηγορία εντός της οποίας ο καθένας μπορεί να αναγνωρίσει τον εαυτό του, με ό,τι κι αν σημαίνει αυτό.
Εάν οι δημοσκοπήσεις δεν ήταν απλώς «φωτογραφίες της στιγμής», αλλά αξονικές τομογραφίες της κοινωνικής σκέψης και αν τα exit polls διερευνούσαν (και διερευνήσουν) σε βάθος τα κριτήρια και τα σκεπτικά ψήφου, πέρα από τη δημογραφική ταυτοποίηση των πολιτικών επιλογών, θα μπορούσαμε να έχουμε αυξημένη αυτοκατανόηση ως κοινωνία σχετικά με το πώς είδωλα του ατομικού και του συλλογικού μας εαυτού θα κάνουν το επόμενο ποντάρισμα στη λοταρία της πολιτικής μας ιστορίας.
* Αναπληρωτής Καθηγητής Πειραματικής Κοινωνικής Ψυχολογίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο
