Του Αλέξη Ηρακλείδη*
Αναμφίβολα η ενέργεια της «Nέας Τουρκίας» του Ερντογάν1 στην Κύπρο δεν είναι μόνο προκλητική, αλλά συνιστά και κατάφορη παραβίαση του διεθνούς δικαίου της θάλασσας, το οποίο δεν επιτρέπει γεώτρηση σε υφαλοκρηπίδα πριν οριοθετηθεί. Το ίδιο ισχύει και για την ΑΟΖ: καμία ενέργεια πριν από την οριοθέτηση. Πάντως η Τουρκία δεν ενεργεί στην Κυπριακή υφαλοκρηπίδα ή Κυπριακή ΑΟΖ (όπως εσφαλμένα λέγεται στην Ελλάδα), γιατί απλούστατα δεν υφίσταται Κυπριακή υφαλοκρηπίδα ή Κυπριακή ΑΟΖ μέχρις ότου να οριοθετηθούν. Γενικότερα, οι δύο αυτές οριοθετήσεις διεθνώς λαμβάνουν χώρα κατόπιν διαπραγματεύσεων που καταλήγουν σε συμφωνία ή με προσφυγή σε διεθνές δικαστήριο (Διεθνές Δικαστήριο στη Χάγη, Δικαστήριο για το Δίκαιο της Θάλασσας στο Αμβούργο, ή σε διαιτητικό δικαστήριο). Υπάρχει και η οδός της συνδιαλλαγής, που μοιάζει με δικαστήριο και καταλήγει σε μη υποχρεωτική απόφαση (εισήγηση προς τις δύο πλευρές).
Από την άλλη, η προκλητική αυτή ενέργεια της Τουρκίας δεν έγινε στο κενό, αλλά προέκυψε (1ον) κυρίως λόγω του Κυπριακού και της μη επίλυσης του, και (2ον) επειδή η Λευκωσία δεν έχει επιδείξει (ως όφειλε) γενναιοδωρία σε σχέση με το φυσικό αέριο που προβλέπεται ότι θα εξορύξει στην υφαλοκρηπίδα/ΑΟΖ που έχει οριοθετήσει με το Ισραήλ (κοίτασμα Αφροδίτη). Δεν έχει προβλέψει να δώσει ικανό μέρος τους (ή αντίστοιχο ποσό) στους Τουρκοκυπρίους. Έτσι, η αρχική αισιόδοξη άποψη ότι η ανακάλυψη κοιτασμάτων θα αποτελούσε κίνητρο για τις δύο πλευρές για να εξευρεθεί λύση στο Κυπριακό (είχε γίνει λόγος και για «αγωγό ειρήνης»2 Κύπρου - Τουρκίας) χάθηκε λόγω της εγωιστικής στάσης της Λευκωσίας.
Ωστόσο, το προφανές ερώτημα είναι γιατί φτάσαμε σε αυτήν την αντιπαράθεση ως αποκύημα του Κυπριακού; Ο μέσος Έλληνας και ο μέσος Ελληνοκύπριος, ο οποίοι δεν γνωρίζουν τι διαμείφθηκε στο Κυπριακό πριν δύο χρόνια, νομίζουν ότι για όλα φταίει η Τουρκία και προσωπικά ο Ερντογάν, που (α) εμπόδισαν τη λύση στο Κυπριακό τον Ιούλιο του 2017 (στο Κραν Μοντανά), (β) δεν δέχθηκαν την κατάργηση ή αντικατάσταση των εγγυήσεων, και (γ) δεν δέχθηκαν την απόσυρση των τουρκικών στρατευμάτων από την Κύπρο. Ας δούμε τι συνέβη για να μη συνεχίσουν οι Έλληνες να ζουν στα σύννεφα.
Στις αρχές Ιουλίου του 2017 (Κραν Μοντανά) ο ικανότατος ΓΓ του ΟΗΕ, Αντόνιο Γκουτέρες, πρότεινε το εξής πλαίσιο για να αποσοβηθεί το αδιέξοδο και για να ανοίξει ο οδός για την άμεση επίλυση του Κυπριακού, εννοείται με επανένωση και ομοσπονδιακή λύση:3
* Κατάργηση της Συνθήκης Εγγυήσεων του 1960 και αντικατάστασή της με Μηχανισμό Ασφάλειας του ΟΗΕ με έμφαση στην εφαρμογή της λύσης. Στο μηχανισμό αυτό θα μετείχαν οι τρεις εγγυήτριες δυνάμεις, Ελλάδα-Τουρκία-Βρετανία, με συμβουλευτικό μόνο ρόλο και σαφέστατα χωρίς δικαίωμα μονομερούς επέμβασης, αντίθετα με το τι προέβλεπε η Συνθήκη Εγγύησης του 1960 (από κοινού επέμβαση ή μονομερής επέμβαση αν δεν επιτυγχανόταν η από κοινού επέμβαση).
* Απόσυρση όλων των τουρκικών κατοχικών στρατευμάτων (με χρονοδιάγραμμα δύο περίπου ετών). Σημειωτέον ότι οι αποσύρσεις στρατευμάτων δεν είναι τεχνικά εύκολη υπόθεση, εξού και η διετία (και όχι για να σέρνουν οι Τούρκοι τα πόδια τους).
* Παραμονή μόνο των προβλεπόμενων από τη Συνθήκη Συμμαχίας του 1960 αγημάτων, δηλαδή της ΕΛΔΥΚ και της ΤΟΥΡΔΥΚ (950 Έλληνες και 650 Τούρκοι αξιωματικοί και στρατιώτες) με επανεξέταση του ζητήματος σε δώδεκα έτη.
Ποια ήταν η αντίδραση των τεσσάρων πλευρών στην πρόταση του Γκουτέρες; Το βέβαιο είναι ότι τόσο η τουρκοκυπριακή ηγεσία (Μουσταφά Ακιντζί) όσο και η Άγκυρα αποδέχθηκαν αυτό το πακέτο. Επίσης, απ’ ό,τι φαίνεται, θετικά διακείμενη ήταν και η Αθήνα, αλλά όλα τα γκρέμισε ο Πρόεδρος της Κυπριακής Δημοκρατίας Νίκος Αναστασιάδης. Απέρριψε τη συμμετοχή της Τουρκίας στο Μηχανισμό Ασφάλειας του ΟΗΕ, απαίτησε την άμεση αποχώρηση όλων του Τούρκων στρατιωτών, ακόμη και του αγήματος της ΤΟΥΡΔΥΚ, παρά τις επανειλημμένες εκκλήσεις του ΓΓ του ΟΗΕ, της ΕΕ αλλά, απ’ ό,τι φαίνεται, και του Έλληνα πρωθυπουργού, Αλέξη Τσίπρα.
Τόσο οι εγγυήσεις όσο και τα στρατεύματα ήταν θέματα που μπορούσαν να λυθούν, όπως είδαμε, με λογικές λύσεις αμοιβαία συμφέρουσες. Υπήρχε, ωστόσο, ένα άλλο θέμα πιο ουσιαστικό που φαινόταν να μην έχει επιλυθεί: αν θα περιερχόταν ή όχι η Μόρφου στο ελληνοκυπριακό ομόσπονδο κράτος και αν σε κάθε τρίτη θητεία θα γινόταν ή όχι Πρόεδρος Τουρκοκύπριος. Σε πρόσφατο ταξίδι μου στην Κύπρο όπου είχα την ευκαιρία να μιλήσω με σημαίνοντες Ελληνοκύπριους και Τουρκοκύπριους έμαθα, έκπληκτος, ότι και αυτό το θέμα είχε επιλυθεί, με προφανή τράμπα, αλλά οι δύο ηγέτες το κρατούσαν μυστικό για την τελευταία στιγμή.
Στη συνέχεια, μετά το Κραν Μοντανά, ο Μουσταφά Ακιντζί (ένας σώφρων και μετριοπαθής ηγέτης, τον οποίο γνωρίζω από εικοσαετίας) πρότεινε (τον Απρίλιο του 2018) την εξής διέξοδο: την υπογραφή του ανωτέρω πλαισίου του Γκουτέρες ως «στρατηγικής συμφωνίας», για να ανοίξει η αυλαία για επίλυση. Ο Αναστασιάδης ήταν και πάλι κάθετα αρνητικός.
Συμπέρασμα: ναι μεν η Τουρκία με το γεωτρύπανο παρανομεί, όμως οι γνωρίζοντες πολύ καλά τα πράγματα (ΟΗΕ, Ε.Ε., ΝΑΤΟ, ΗΠΑ, Βρετανία και άλλοι) ξέρουν ότι την ουσιαστική ευθύνη για το ότι έχουν φτάσει εκεί τα πράγματα, δηλαδή για τη μη επίλυση του Κυπριακού που πυροδότησε τις τουρκικές ενέργειες, την έχει η Λευκωσία.
Εκτός του Κυπριακού, που όσο δεν λύνεται (είτε με ομοσπονδιακή λύση είτε με βελούδινο διαζύγιο, με τη δημιουργία δύο κυπριακών κρατών) η εκμετάλλευση του φυσικού αερίου από πλευράς Ελληνοκυπρίων θα πάει περίπατο και η ένταση με την Τουρκία θα συνεχίζεται, υπάρχουν και δύο άλλες παράμετροι. Η μία είναι η καταφανής προσπάθεια και εμμονή της Νέας Τουρκίας να παίξει σημαντικό ρόλο στα ενεργειακά ζητήματα στην Ανατολική Μεσόγειο, αναβαθμίζοντας έτσι και το ρόλο της ως περιφερειακής δύναμης.4
Το άλλο θέμα είναι γιατί ο Αναστασιάδης προχώρησε σε αυτή τη στροφή 180 μοιρών. Και εδώ δεν χωράει η παλιότερη ερμηνεία ότι το έκανε γιατί ήθελε να κερδίσει τις προεδρικές εκλογές του Φεβρουαρίου 2018. Στο μόνιμο ερώτημα μου, από τον Ιούνιο του 2017 μέχρι σήμερα, στους Ελληνοκύπριους συνομιλητές μου, μήπως τους κορόιδευε μέχρι τότε όταν τους διαβεβαίωνε ότι θέλει επίλυση, η απάντηση τους ήταν -και είναι- ότι ήταν ειλικρινής τουλάχιστον μέχρι το τέλος του 2016 (μέχρι και τις δύο συναντήσεις στο Μον Πελερέν). Γιατί, λοιπόν, έλαβε χώρα η απροσδόκητη αυτή στροφή; Διερωτώμαι: πείσθηκε από τον απορριπτικό Έλληνα υπουργό εξωτερικών, Νίκο Κοτζιά («μηδέν στρατός - μηδέν εγγυήσεις»); Ή μήπως πείσθηκε από εξωκυπριακούς παράγοντες, κυρίως από τη Ρωσία του Πούτιν (που είναι γνωστό ότι δεν βλέπει με καλό μάτι την επίλυση του Κυπριακού, όπως δεν ήθελε και την επίλυση του Μακεδονικού). Η προσωπική μου άποψη (θέση που υποστηρίζω σταθερά από το 2001)5 είναι ότι η μη επίλυση, χθες με τον Τάσσο Παπαδόπουλο («όχι» στο Σχέδιο Ανάν), μετά με τον Δημήτρη Χριστόφια, σήμερα με τον Αναστασιάδη, οφείλεται πρωτίστως στο ότι η πλειονότητα των Ελληνοκυπρίων δεν επιζητεί επίλυση με ομοσπονδιακή λύση, γιατί αυτή εξ ορισμού απαιτεί νομική ισότητα μεταξύ των δύο συστατικών κοινοτήτων της Κύπρου, κάτι που αδυνατούν να αποδεχθούν οι περισσότεροι Ελληνοκύπριοι.
* Καθηγητής Διεθνών Σχέσεων και επίλυσης συγκρούσεων στο Πάντειο Πανεπιστήμιο
1. Βλέπε γι΄αυτήν τη «Nέα Τουρκία», Η. Μήλλας (επιμ.), Η «Νέα Τουρκία» εκ των έσω, Αθήνα: Ι.Σιδέρης, 2019.
2. R. Wilson, «Turks, Cypriots, and the Cyprus Problem: Hopes and Complications», Mediterranean Quarterly, 25:1, 2014.
3. Βλέπε το αποκαλυπτικό άρθρο του Χρυσόστομου Περικλέους, Τα Νέα (9-6-2019).
4. Βλέπε Emre Iseri, «Turkey’s Entangled (Energy) Security Concerns and the Cyprus Question in the Eastern Mediterranean», στο A. Heraclides & G. Alioglu Cakmak (επιμ.), Greece and Turkey in Conflict and Cooperation: From Europeanization to de-Europeanization, Λονδίνο: Routledge, 2019, σελ.257-70.
5. Βλέπε Ηρακλείδης Αλέξης, Κυπριακό: Σύγκρουση και επίλυση, Αθήνα: Ι.Σιδέρης, 2001, Ηρακλείδης Αλέξης, Το Κυπριακό πρόβλημα, 1947-2004: από την ένωση στη διχοτόμηση;, Αθήνα: Ι.Σιδέρης, 2006.
