Του Δημήτρη Π. Κυριακαράκου*
Τα ένδοξα κληροδοτήματα της βασιλείας του Ιουστινιανού, τα οποία πρυτανεύουν στη μνήμη παντός φιλίστορος πολίτη, είναι ο Ιουστινιάνειος Κώδικας, ο εκπονηθείς υπό του στενού του συνεργάτη, συνταγματολόγου και ειδωλολάτρη Τριβωνιανού, και η Αγία Σοφία, το λατρευτικό μέλαθρον των απανταχού Ρωμιών (ήτοι ελληνοφώνων Ορθοδόξων), το αξιακό ανάλογο με τον Ναό του Σολομώντος για τους απανταχού Ιουδαίους.
Η Αγία Σοφία στέγαζε πολλούς «διαφορετικούς», Έλληνες, Σλάβους, Βλάχους, Ανατολίτες, που επέλεγαν να μετέρχονται την ελληνική γλώσσα και γραμματεία και να ασπάζονται το δόγμα της Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας. Ήταν, με απλά λόγια, το λαμπρό πόνημα του ιουστινιάνειου «δικαιωματισμού» αφιερωμένο στους ακολούθους της επικρατούσης Πίστεως.
Το «μέγα μοναστήρι», με το δίκτυο των ενοριών και των μονών των εκτεινομένων από την Εγγύς Ανατολή έως τη Μαυριτανία και την κάτω Ισπανία, συνετέλεσε στην κοινωνική συνοχή διαφορετικών φύλων και εθνών μετερχομένων τον «διεθνισμό» που παρείχε η Ορθοδοξία, ή άλλως αρχαία Εκκλησία, ως χώρος κοινής αξιακής διανόησης και πνευματικής αναζήτησης.
Η Ορθοδοξία δεν είναι μικρό ιστορικό μέγεθος, ο κ. Ερντογάν και το γνωρίζει και το κατανοεί. Η προκλητική μετατροπή του ναού σε τζαμί συνιστά προσβολή συλλογικής προσωπικότητας για 500 εκατ. πιστούς της Ορθοδοξίας, από τη γεωγραφική ολότητα που αναφέρεται στην αμέσως προηγούμενη παράγραφο.
Ο χαρακτηρισμός «σουλτάνος», όμως, είναι μάλλον αναξιοκρατικός. Οι Οθωμανοί σουλτάνοι ήσαν διανοούμενα, γλωσσομαθή πολιτικά όντα, τα οποία διά της μεθοδολογίας του δομικού πολιτισμικού «παρασιτισμού» επεδίωκαν την αέναη ενδυνάμωση της αυτοκρατορίας. Η όσμωση Ισλάμ και Ορθοδοξίας, λ.χ., οδήγησε στις μεταρρυθμίσεις του δικαίου της σαρία υπό τον Σουλεϊμάν τον Μεγαλοπρεπή.
Ανεξιθρησκία
Η κατοχύρωση της θεσμικής θέσεως του Πατριάρχη ήδη από την επομένη της Αλώσεως ημέρα, υπό τον Μωάμεθ τον Πορθητή, κατά φήμη Έλληνα εκ μητρικής γραμμής, σηματοδότησε και θεμελίωσε ένα ιδιώνυμο καθεστώς «ανεξιθρησκίας» για τους λαούς που ασπάζονταν τον μονοθεϊσμό.
Η Πίστη είναι η πρώτη «πολιτική» ελευθερία, οι σουλτάνοι το συνειδητοποιούσαν αυτό σαφώς καλύτερα από τους Ευρωπαίους αποικιοκράτες. Η Πίστη δημιουργεί κοινό τόπο, κοινότητα, τοπική κοινωνία και συνεπαγόμενα αυτοδιοίκηση. Η αυτοδιοίκηση με τη σειρά της δημιουργεί συλλογική ταυτότητα υποκείμενη σε αποτελεσματικό διοικητικό έλεγχο και παράλληλα απομειώνει τις όποιες (δικαιολογημένες) τάσεις για εξέγερση.
Η διοίκηση Ερντογάν, ενώ δείχνει προδήλως να απομακρύνεται από τον κεμαλισμό, δεν δείχνει να έχει διδαχθεί από τη μεγαθυμία των πολυχρονεμένων σουλτάνων, που αντιλαμβάνονταν πως οι σήμερα κατεκτημένες «μειονότητες» χρήζει να εξελιχθούν στον «σύμμαχο» του αύριο που θα συνδράμει την πορεία της αυτοκρατορίας προς δυσμάς.
Η σύγχρονη Τουρκία κατέχει τη μικρασιατική χερσόνησο, η οποία συνιστά τη γέφυρα Ανατολής - Δύσης, ουχί μόνο με τη γεωγραφική έννοια, αλλά τον τόπο συνύπαρξης Περσών και Ελλήνων, τον τόπο συνύπαρξης Ελλήνων και Λατίνων, τον οποίον όμως δεν δείχνει να επιθυμεί να αξιοποιήσει προς το ουσιαστικό συμφέρον της.
Ο αστικός προσανατολισμός της Τουρκίας ήδη από την εποχή του Τανζιμάτ, το 1830, έδειξε πως ο χώρος διανόησης του Ισλάμ δύναται κάλλιστα να πρυτανεύει, χωρίς να περιορίζει. Ο Κεμάλ, 100 έτη μετά, ενώ μετέφερε την πρωτεύουσα στην Άγκυρα, τη μεθοριακή βυζαντινή πόλη, για να δώσει έμφαση στον ασιατικό χαρακτήρα του νέου κράτους, δημιούργησε ένα μονολιθικά «εθνικό», αστικοφανές κράτος με λατινικό αλφάβητο, το οποίο όμως ουδόλως προσομοίαζε στα αντίστοιχα ευρωπαϊκά κράτη που ανεδύθησαν από τις στάχτες του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου.
Εκείνα τα κράτη, πρώην εχθροί, είχαν ως κοινή πολιτισμική αφετηριακή αναφορά τον ελληνορωμαϊκό κόσμο, αναπόσπαστο μέρος του οποίου ήταν και ο Χριστιανισμός.
Ιστορικός πλούτος
Η Τουρκία χρήζει να αξιοποιήσει όλο της το πολιτισμικό οπλοστάσιο, δεν είναι αναγκαίο να ασκεί ρόλο μονοσήμαντο για να ενισχύει την γεωπολιτική της θέση, είτε φιλ-ασιατικό, είτε φιλο-δυτικό, όταν καλλίστως δύναται να αναδείξει τον ιστορικό της πλούτο, που είναι μάλιστα και παγκόσμιος.
Η Αγία Σοφία, ως άλλη «Μέκκα» των απανταχού ορθοδόξων, μόνο φίλους για τον τουρκικό λαό θα γεννούσε. Η Αγία Σοφία δύναται να είναι και παγκόσμια και τουρκική, όταν με τη βούλα του τουρκικού κράτους θα στεγάζει τις λειτουργίες της Ορθοδοξίας. Μία τέτοια Τουρκία θα εδικαιούτο να αξιώνει, ως διεθνής εγγυητής, τα λατρευτικά δικαιώματα των απανταχού μουσουλμάνων, οι οποίοι μπορεί να είναι, μεταξύ άλλων, και Έλληνες πολίτες.
Το Πατριαρχείο, το οποίο σημειωτέον δεν είναι κράτος εν κράτει, δύναται κάλλιστα να αξιοποιηθεί ως πολιτισμική γέφυρα με Δύση και χριστιανική Ανατολή. Το Πατριαρχείο δύναται να είναι και οικουμενικό και τουρκικό.
Μία πραγματικά δυνατή Τουρκία δεν έχει λόγο ούτε να φοβείται ούτε να εκφοβίζει. Η Τουρκία οφείλει εις εαυτόν να αξιοποιεί κάθε πτυχή της κληρονομιάς των πολιτισμών που αναδείχθηκαν στο γεωγραφικό πλάτος της μικρασιατικής χερσονήσου. Ο Άγιος Γεώργιος, ο Άγιος Βασίλειος, ο Παύλος ο εκ της Ταρσού, ο Τριβωνιανός ήταν όλοι Μικρασιάτες και έδρασαν ως τέτοιοι.
Το έμπρακτο σέβας στην ιστορία του μικρασιατικού τοπίου μόνο ενδυνάμωση θα σημάνει για την τουρκική Πολιτεία. Ποια σώφρων ευρωπαϊκή ηγεσία δεν θα χαιρέτιζε μία Τουρκία με ρόλο προαγωγού ειρήνης και ευημερίας για την ανατολική Μεσόγειο;
Γιατί λοιπόν η Αγία Σοφία να είναι δική τους ή δική μας όταν δύναται να είναι η Αγία ημών Σοφία;
* Ο Δημήτρης Π. Κυριακαράκος είναι δικηγόρος, κάτοχος ΜΔΕ «Ευρωπαϊκό Δίκαιο και Πολιτική» Παντείου Πανεπιστημίου
