Επιμέλεια: Βασίλης Παπακριβόπουλος
Τον Σεπτέμβριο του 2009 η ελληνική έκδοση της «Le Monde diplomatique» δημοσίευσε ένα άρθρο του διευθυντή ερευνών στο CNRS Ντενίς Ντικλό για την γρίπη που τότε «τρομοκρατούσε» τον κόσμο. Η εμπεριστατωμένη ανάλυση του Ντικλό ήταν τόσο μεγάλη ώστε το συγκεκριμένο άρθρο δεν δημοσιεύτηκε ποτέ ολόκληρο. Σήμερα δημοσιεύουμε και πάλι ανατριχιαστικά για την επικαιρότητά τους αποσπάσματα, ενώ μπορείτε να βρείτε ολόκληρη την ανάλυση στην ιστοσελίδα μας. Όπως και το άρθρο της Σόνια Σαχ, το βάρος πέφτει στην καταστροφή των οικοτόπων, στην εντατική κτηνοτροφία, στην παγκοσμιοποίηση. Ανεξάρτητα από τον ιό για τον οποίο πρόκειται, τόσο τα αίτια όσο και οι τρόποι αντιμετώπισής του παραμένουν τα ίδια και όσο εθελοτυφλούμε τόσο θα εμφανίζονται νέοι.
Του Denis Duclos*
Πριν από είκοσι έξι χρόνια έκανε την εμφάνισή της μια νέα πανδημία, πρωτοφανής για τον άνθρωπο: το AIDS. Από εκείνη την εποχή σημειώθηκαν τουλάχιστον τέσσερις μεγάλοι συναγερμοί και ο τελευταίος αφορούσε τη γρίπη που αποκλήθηκε «τύπου Α» (Η1Ν1).
Οι συγκεκριμένες παθολογίες παρουσιάζουν αρκετά κοινά σημεία: οφείλονται είτε σε άγνωστους έως τώρα φορείς (όπως ο ιός HIV, που προκαλεί το AIDS, ή η πρωτεΐνη πρίον, στην οποία οφείλεται η σπογγώδης εγκεφαλοπάθεια των βοοειδών, η «ασθένεια των τρελών αγελάδων»), είτε σε αναπάντεχες μεταλλάξεις γνωστών ιών, οι οποίοι προέρχονται από επιζωοτίες (εξάπλωση ζωικών ασθενειών) και οφείλονται στην υπερπήδηση του ανοσοποιητικού φραγμού που προστατεύει τα είδη και στο γεγονός ότι μεταδίδονται από άνθρωπο σε άνθρωπο.
Έτσι περάσαμε σε δυνητικούς κινδύνους, διαρκώς επανερχόμενους, αλλά φαινομενικά ασθενείς. Μάλιστα, αυτή η ανατροπή αντιμετωπίστηκε από την κοινή γνώμη με πολύ διαφορετικό τρόπο: στην περίπτωση του AIDS και της σπογγώδους εγκεφαλοπάθειας, σε πολλές χώρες προκάλεσε ανησυχία επειδή οι αρχές και όλοι οι εμπλεκόμενοι υποτίμησαν τους κινδύνους, απέκρυψαν την πραγματικότητα και προσπάθησαν να καθυστερήσουν όσο περισσότερο μπορούσαν την αποκάλυψη ενός σκανδάλου στο οποίο είχαν εμπλακεί σημαντικές προσωπικότητες.
Αντίθετα, στην περίπτωση του SARS, της γρίπης των πουλερικών και της γρίπης τύπου Α, παρατηρήθηκε μάλλον το αντίθετο φαινόμενο: υποπτεύονται τους υγειονομικούς θεσμούς και τις αρχές για κινδυνολογία.
Τους κατηγορούν ότι χρησιμοποιούν κάθε ευκαιρία για να αποσπάσουν την προσοχή της κοινής γνώμης από την οικονομική κρίση και για να αποδείξουν ότι διαθέτουν ικανότητα παρέμβασης, ότι λαμβάνουν δυσανάλογα σοβαρά μέτρα πρόληψης σε σχέση με τον πραγματικό κίνδυνο και ότι προετοιμάζουν το πλαίσιο για μια παγκόσμια διαχείριση της υγείας η οποία θα είναι ταυτόχρονα εμπορευματοποιημένη, αυταρχική και υγιεινιστική, κυρίως μέσα από την προώθηση αμφιλεγόμενων εκστρατειών υποχρεωτικού εμβολιασμού στις φτωχές χώρες.
Συνεπώς, η συγκεκριμένη περίοδος φαίνεται να είναι η πλέον ενδεδειγμένη για να αποφύγουμε να βυθιστούμε στο άγχος (χωρίς ωστόσο να υποτιμούμε τα διακυβεύματά της) και για να επιχειρήσουμε να διαχωρίσουμε τις φαντασιώσεις από τον υπαρκτό κίνδυνο.
Είναι γεγονός ότι αυξάνεται ο κίνδυνος να εμφανιστούν νέες επιδημίες: σύμφωνα με τον ΠΟΥ, από το 1967 έχουν ανακαλυφθεί τριάντα εννέα παθογόνοι οργανισμοί. Επιπλέον, παρατηρείται μια ταχύτατη αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού (μέσα σε δέκα χρόνια, προστέθηκε σχεδόν ένα δισεκατομμύριο) και, κυρίως, μια πρωτοφανής συσσώρευση πληθυσμού στα αστικά κέντρα: σχεδόν τέσσερα δισεκατομμύρια άτομα, το 25% του παγκόσμιου πληθυσμού ζει στις μεγάλες πόλεις. Ακόμα, μεγάλο μέρος του αστικού πληθυσμού ζει κάτω από το όριο της φτώχειας.
Τα μέσα επικοινωνίας και τα εμπορικά δίκτυα έχουν αναπτυχθεί σημαντικά, με αποτέλεσμα να αυξάνεται και η εξάπλωση των φορέων των ασθενειών (τα κουνούπια είναι καλοί πελάτες των αεροπορικών εταιρειών), αλλά και να αυξάνονται ταυτόχρονα οι δυνατότητες για μια αποτελεσματική αντίδραση. Για παράδειγμα, ήδη από το 1918, είναι πολύ πιθανό ότι τη γρίπη που ονομάστηκε «ισπανική» τη μετέφερε στις Ηνωμένες Πολιτείες από την... Κίνα ένα τάγμα του αμερικανικού στρατού.
Χάρη στα πλοία, τα τρένα και τα λεωφορεία, εξαπλώθηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες μέσα σε δεκαπέντε ημέρες, Χρειάστηκαν δε μόλις δύο μήνες για να εξαπλωθεί η ασθένεια στα πεδία των μαχών του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Τελικά προκάλεσε το θάνατο 30 εκατομμυρίων ατόμων (ίσως και περισσότερων), από τους οποίους οι μισοί ήταν Ινδοί και Κινέζοι.
Ωστόσο, δεν θα πρέπει να βυθιστούμε στην απαισιοδοξία. Όπως παρατηρεί ο ιστορικός της ιατρικής Πατρίκ Ζίλμπερμαν, «διαθέτουμε επιστημονικές γνώσεις για τους ιούς, καθώς και αντιικά φάρμακα και εμβόλια. Τα αντιβιοτικά μάς επιτρέπουν να αντιμετωπίζουμε τις υπερλοιμώξεις. Επιπλέον υπάρχει και η επιδημιολογική επιτήρηση που δρομολογήθηκε το 1995 και τα σχέδια αντίδρασης στην περίπτωση που ξεσπάσει κάποια επιδημία, χωρίς να ξεχνάμε βέβαια ότι αυτά δεν είναι τέλεια».
Αντίθετα απ’ ό,τι συνέβαινε στις αρχές του προηγούμενου αιώνα, σήμερα, παρά το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης, δεν παρατηρούνται πλέον οι συνεχείς λιμοκτονίες και η εξάντληση του πληθυσμού που προκαλούσαν οι μεγάλοι πόλεμοι, με αποτέλεσμα να είναι περισσότερο δύσκολο για μια λοίμωξη να καταβάλει το ανοσοποιητικό μας σύστημα. Επιπλέον -παρά τις σημαντικές ανισότητες που παρατηρούνται- η πλειονότητα των κατοίκων του πλανήτη έχει πρόσβαση στο τρεχούμενο νερό.
Η ασθένεια, ακολουθώντας τη λογική που διέπει κάθε ζωντανό οργανισμό, κατόρθωσε να προσαρμοστεί στην εποχή της τεχνολογίας. Συνεπώς, για να εξηγηθεί το γεγονός ότι οι ανθρώπινες στρατηγικές για την εξάλειψη των ασθενειών βρέθηκαν -απρόσμενα- αντιμέτωπες με τους μηχανισμούς προσαρμογής που έχουν αναπτύξει τα βακτήρια και οι ιοί εδώ και δισεκατομμύρια χρόνια, δεν χρειάζεται να καταφύγουμε σε καμία θεωρία συνωμοσίας (όπως για παράδειγμα εκείνη που καταλογίζει δολοφονικές προθέσεις στους θεσμούς που ευνοούν και οργανώνουν τους εμβολιασμούς).
Για να συνειδητοποιήσουμε την αναγκαιότητα να δημιουργηθούν πολύ πιο εξειδικευμένες μορφές δράσης κατά των παθογόνων οργανισμών, χρειάστηκε να βρεθούμε αντιμέτωποι με την αύξηση της αντίστασής τους στις θεραπείες. Τώρα έχει έρθει η σειρά του ανθρώπου να αντιμετωπίσει την πρόκληση, είτε με την επιστροφή στον εμβολιασμό (ο οποίος δεν επηρεάζεται από την αντίσταση των παθογόνων οργανισμών καθώς αυτός ενισχύει την άμυνα του οργανισμού) είτε με το πέρασμα σε θεραπείες που στηρίζονται στη γενετική.
Όμως, στο εξής, για να είμαστε σε θέση να αντιμετωπίσουμε μια επιδημία που οφείλεται σε κάποιο βακτήριο, σε μια γρίπη ή σε μια καταρροή που έχει λάβει επικίνδυνες διαστάσεις, θα πρέπει χωρίς αμφιβολία να θεσπιστεί ένα σύνολο περιορισμών: καραντίνες και κλείσιμο συνόρων, απαγορεύσεις συνάθροισης, «κατ’ οίκον περιορισμός», υποχρεωτική χορήγηση θεραπείας κ.λπ. Στη Δύση οι πληθυσμοί έχουν ξεσυνηθίσει πλέον τα μαζικά καταναγκαστικά μέτρα και έχουν την τάση να εκλαμβάνουν κάθε μέτρο που ρυθμίζει συλλογικά τις ατομικές συμπεριφορές ως προσβολή των ατομικών τους ελευθεριών.
Υπάρχει και μια άλλη διάσταση του προβλήματος: απ’ ό,τι φαίνεται, οι κυβερνήσεις έχουν περιορισμένες δυνατότητες να επιβραδύνουν ορισμένες καταστάσεις που ευνοούν την ανάδυση των νέων ασθενειών, ενώ έχουν περισσότερες δυνατότητες να παρέμβουν εκ των υστέρων πραγματοποιώντας ελέγχους και εμβολιασμούς, είτε σε εθελοντική είτε σε υποχρεωτική βάση.
Η σχετική ανικανότητά τους να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα στη ρίζα του δεν είναι σημερινό φαινόμενο: οι ευρωπαϊκές ή οι αμερικανικές αρχές δεν ήταν σε θέση να ελέγξουν όλες τις παραμέτρους των τεχνικών με τις οποίες παράγονταν προϊόντα αίματος για τις μεταγγίσεις, με αποτέλεσμα -όπως γνωρίζουμε σήμερα- αυτά να συμβάλλουν στην εξάπλωση του AIDS.
Εξάλλου αποδείχτηκαν εξίσου αναποτελεσματικές στο ζήτημα της χρησιμοποίησης ως ζωοτροφών αλεύρων ζωικής προέλευσης: η κατανάλωσή τους από τα βοοειδή είχε ως αποτέλεσμα να περάσει μέσα στον οργανισμό τους το πρίον, το οποίο πιθανότατα προερχόταν από άλλα είδη ζώων.
Και οι τρεις τελευταίοι μεγάλοι υγειονομικοί συναγερμοί συνοδεύτηκαν από κατηγορίες για το ρόλο που διαδραμάτισε η ανάπτυξη της υπερεντατικής, βιομηχανικού τύπου πτηνοτροφίας και χοιροτροφίας τόσο στην Κίνα, στο Μεξικό ή στη Μαλαισία, όσο και σε μερικές αποκαλούμενες «ανεπτυγμένες χώρες», η οποία ωστόσο δεν σημαδεύτηκε από τις ανάλογες πρακτικές προφύλαξης.
Όμως, ο οργανισμός του χοίρου διαθέτει υποδοχείς οι οποίοι μπορούν να συλλάβουν τους ανθρώπινους ιούς, καθώς κι εκείνους των πτηνών, με αποτέλεσμα να μπορεί να χρησιμεύσει ως το χωνευτήρι όπου θα συνδυαστούν και οι δύο. Επιπλέον είναι πολύ πιθανό ότι το χαμηλό επίπεδο της γενικής πρόληψης και οι μεγαλύτερες πιέσεις που δημιουργεί η συμπεριφορά του κοινού, διευκολύνθηκαν από τον φιλελευθερισμό και τις αντιλήψεις για λιγότερο κράτος που κυριάρχησαν σε ολόκληρο τον κόσμο από τη δεκαετία του 1980.
Η προσφυγή στον επιστημονικό λόγο και στην πολιτική υπευθυνότητα για να κινητοποιηθούν ακόμα αποτελεσματικότερα οι πληθυσμοί για την αντιμετώπιση κινδύνων οι οποίοι δεν έχουν εκδηλωθεί ακόμα και παραμένουν στο επίπεδο του πιθανού εγκυμονεί αρνητικές συνέπειες. Η επανάληψη αυτού του λόγου από όλα τα «μέσα διαπαιδαγώγησης» της κοινής γνώμης καταλήγει να συνδυαστεί με ένα σύνολο άλλων παραγόντων που επιτείνουν το άγχος, με αποτέλεσμα να οδηγούμαστε σε συμπεριφορές καθαρής παράνοιας.
Όμως, όταν επικεντρώνεται σε υπερβολικό βαθμό η προσοχή σε κινδύνους που παρουσιάζονται ως πραγματική Αποκάλυψη, εντείνονται οι ανησυχίες όσων είναι πιο επιρρεπείς στη χειραγώγηση (σύμφωνα με τις δημοσκοπήσεις, τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα φοβούνται περισσότερο την γρίπη Α απ’ ότι τα στελέχη επιχειρήσεων). Έτσι πολλαπλασιάζονται οι κάθε είδους επιχειρηματολογίες που αποσκοπούν στην πρόκληση πανικού.
Επείγει, λοιπόν, να δώσουμε στον πληθυσμό όλα τα μέσα που απαιτούνται για να διαμορφώσει τη γνώμη του πάνω σε σοβαρές βάσεις, κατανοώντας ταυτόχρονα τις αγωνίες του και τα συναισθήματά του, τα οποία δεν είναι ποτέ αναίτια.
* Ανθρωπολόγος, διευθυντής ερευνών στο Εθνικό Κέντρο Επιστημονικής Ερευνάς (CNRS) στην Τουλούζη. Μεταξύ άλλων έχει ασχοληθεί με το ζήτημα των «μεγάλων φόβων» των κοινωνιών
Διαβάστε ολόκληρο το άρθρο στην διεύθυνση: https://monde-diplomatique.gr/?p=4117
