Σε μια επιστολή του, ο Πωλ Σεζάν εξηγούσε τον Απρίλιο του 1904 στον ομότεχνό του Εμίλ Μπερνάρ τη θεωρία των κυβιστών: «Οι παράλληλες γραμμές στον ορίζοντα σχηματίζουν ένα μέρος της φύσης ή διαφορετικά της παράστασης που ο Pater Omnipotens Aeterne Deus απλώνει μπροστά μας. Οι κάθετες γραμμές στον ορίζοντα δείχνουν το βάθος. Ως εκ τούτου, η φύση είναι για τους ανθρώπους πιο βαθιά απ’ ό,τι επιφανειακή».
Η φράση αυτή του ζωγράφου, που επηρέασε κατά δική τους ομολογία τους επιφανέστερους εκπροσώπους του κυβιστικού κινήματος, όπως ήταν ο Μπρακ ή ο Μέτσινγκερ, αλλά ακόμη και ο ίδιος ο Πικάσο, μου έρχεται στο μυαλό καθώς βγαίνω από ένα ταξί. Έως πριν μισή ώρα βρισκόμουν σε μια μεγαλούπολη των 5,5 εκατομμυρίων κατοίκων και τώρα το ταξί με έχει φέρει σε μια άλλη μεγαλούπολη, των 4 εκατομμυρίων αυτή, και από το πανάρχαιο Ραβαλπίντι στο τζαμί Φαιηζάλ στη σύγχρονη πόλη του Ισλαμαμπάντ. Και μου έρχεται στο μυαλό αμέσως μόλις αντικρίζω έναν νοερό κύβο που σχηματίζει το τέμενος.
Το τζαμί με μια πρώτη ματιά μου φαίνεται υπέροχο και επιβλητικό. Πρόκειται για το αποτέλεσμα ενός εξαιρετικού σχεδιασμού και κυρίως της γόνιμης φαντασίας του Βεντάτ Νταλοκάι, ίσως του διασημότερου αρχιτέκτονα της Τουρκίας, ο οποίος διετέλεσε μάλιστα και δήμαρχος της Άγκυρας την περίοδο 1973 - 1977 κατεβαίνοντας με το κεντροαριστερό Ρεπουμπλικανικό Κόμμα.
Χωρίς τον παραδοσιακό τρούλο, αλλά με οροφή σε σχήμα σκηνής βεδουίνων και τέσσερις μιναρέδες ύψους 90 μέτρων, όλα μαζί με τη βάση είδα να σχηματίζουν έναν νοερό κύβο, παραπέμποντας στην Κααμπά και στον Θεό που επικαλέστηκε ο Σεζάν, μια πολυσύνθετη, όπως αποδεικνύεται προσωπικότητα, καθώς στην αρχιτεκτονική και την πολιτική προσέθεσε και τον μυστικισμό όσον αφορά τη σύλληψη της ιδέας για το μεγαλοπρεπές τζαμί.
Καθώς παρατηρώ το τζαμί, μου έρχονται κι άλλες σκέψεις. Αντίθετα με αρκετά αρχαία μνημειακά κτήρια, τα σύγχρονα σπανίως ταυτίζονται με ιστορικά πρόσωπα. Αμφιβάλλω μάλιστα αν οι μισοί έστω από τους τουρίστες κάθε εθνικότητας που επισκέπτονται τον καθεδρικό του Σάο Πάολο ή τον Πύργο του Άιφελ γνωρίζουν ότι ο πρώτος θεμελιώθηκε επί προεδρίας Ντα Φονσέκα ή ο δεύτερος εγκαινιάστηκε επί προεδρίας Σαντί Καρνό. Βγαίνοντας ωστόσο από το ταξί που με έφερε και βλέποντας το τζαμί Φαιηζάλ, τρία ονόματα μου έρχονται αμέσως στον νου. Το πρώτο είναι του Κωνσταντίνου Δοξιάδη, για τον οποίο λόγω εθνικότητας ήξερα ότι το γραφείο του σχεδίασε το 1961 το πλάνο κατασκευής της νέας πακιστανικής πρωτεύουσας που έναν χρόνο νωρίτερα είχε ονομαστεί Ισλαμαμπάντ, πόλη που με εντυπωσίασε στη διαδρομή (μοντέρνος σχεδιασμός, ολότελα διαφορετικός από τις πόλεις του Πακιστάν που είχα δει έως εκείνη τη στιγμή).
Το δεύτερο όνομα που μου έρχεται στο μυαλό είναι του Σαουδάραβα βασιλιά Φαιηζάλ, του οποίου το όνομα πήρε το επιβλητικό τζαμί, κι αυτό χάρη στην ιδέα του, που του γεννήθηκε όταν επισκέφθηκε το Ισλαμαμπάντ το 1966, να χρηματοδοτήσει την κατασκευή του.
Το τρίτο όνομα είναι του Μουχάμαντ Ζία Ουλ Χακ επί του οποίου λειτούργησε το τζαμί τον Ιούνιο του 1988. Δηλαδή λίγες εβδομάδες προτού σκοτωθεί στις 17 Αυγούστου, με πλήθος σεναρίων συνωμοσίας να υποδεικνύουν έκτοτε διάφορους υπαίτιους πίσω από το δυστύχημα. Σε αυτό, εκτός από τον δικτάτορα του Πακιστάν, το όνομα του οποίου συνδέθηκε με την ισλαμοποίηση του κοσμικού έως τότε Πακιστάν και με τη νίκη επί του Κόκκινου Στρατού στο Αφγανιστάν, αφού ο στρατηγός Ζία ήταν μαζί με τους Αμερικανούς το κύριο στήριγμα των πολεμιστών μουτζαχεντίν, έχασαν τη ζωή τους και άλλοι 31 επίσημοι.
Ένα τέτοιο μεγαλεπήβολο σχέδιο άρμοζε πράγματι σε έναν δικτάτορα ο οποίος στην ουσία εισήγαγε στη χώρα του τη Σαρία, ποινικοποίησε τη βλασφημία, πολλαπλασίασε τα ισλαμικά σχολεία αυξάνοντάς τα από 893 σε 2.081 και κυνήγησε ως αιρετικούς τα μέλη της κοινότητας των Αχμαντίγια. Χωρώντας σε κύρια αίθουσα, στεγασμένους χώρους, αυλή και γρασίδι σχεδόν 300.000 άτομα, ασφαλώς το τζαμί θα ανταποκρινόταν στις φιλοδοξίες του δικτάτορα που δεν ανέτρεψε απλώς έναν εκλεγμένο Πρόεδρο, τον Ζουλφικάρ Αλί Μπούτο, αλλά και μια πολύχρονη «κοσμική» πολιτική παράδοση μερικώς «σοσιαλίζουσα», που είχε υιοθετήσει το σύνθημα «Τροφή, ένδυση, στέγη για όλους», με την επιβολή της κυρίαρχης ιδεολογίας του Ισλάμ και της στροφής προς τον αραβικό κόσμο.
Αναρωτιέμαι, αν δεν είχαν υπάρξει ο Πάμπλο Πικάσο και ο Ζορζ Μπρακ, χάρη στους οποίους αναπτύχθηκε την πρώτη εικοσαετία του 20ού αιώνα ο κυβισμός ως καλλιτεχνικό ρεύμα της ζωγραφικής και της γλυπτικής, αν θα ήταν σήμερα στη θέση του αυτό το αρχιτεκτονικό δημιούργημα και με ποια μορφή...
1. Το τζαμί Φαιηζάλ, σήμα κατατεθέν του Ισμαμαμπάντ
2. Μπροστά στον "νοερό κύβο"
3. Στον κήπο του τζαμιού
Φωτογραφίες: ΘΑΝΟΣ ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ
