ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ Α. ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ*
Η χώρα μας διαθέτει ευνοϊκό κλίμα, εύφορα εδάφη, υψηλή βιοποικιλότητα και ιστορική παράδοση στην καλλιέργεια και εμπορία ποιοτικών αγροτικών προϊόντων με σημαντικές δυνατότητες βιώσιμης ανάπτυξης της υπαίθρου. Η σχέση αξίας ζωικής προς φυτική παραγωγή είναι δυσμενής στη χώρα μας 70/30 ενώ στην Ε.Ε. είναι 50/50. Η ελληνική αγροτική οικονομία ως προς την ακαθάριστη προστιθέμενη αξία της πρωτογενούς παραγωγής μειώθηκε από 6% το 2000 σε 3% το 2012. Το ποσοστό της συμμετοχής του πρωτογενούς τομέα στη συνολική απασχόληση μειώθηκε από 16% το 2000 σε 10% το 2012, ενώ ο μ.ό. της Ε.Ε. είναι σήμερα 5%.
Η αγροτική παραγωγή στην Ελλάδα σε σύγκριση με τα άλλα κράτη - μέλη της Ε.Ε. παραμένει σημαντική και έχει σήμερα διπλάσιο ποσοστό συμβολής στην εθνική ακαθάριστη αξία παραγωγής από τον μέσο όρο της Ε.Ε. Ωστόσο τα τελευταία 20 χρόνια η προστιθέμενη αξία αγροτικής παραγωγής, εξαιρουμένων των επιδοτήσεων, έπεσε κατά 13%, ενώ η αντίστοιχη των μεσογειακών χωρών της Ε.Ε. αυξήθηκε στην ίδια περίοδο κατά 15%.
Οι αγροτικές επιδοτήσεις ανέρχονται στο 22% της αξίας της ελληνικής αγροτικής παραγωγής ενώ ο μ.ό. στις μεσογειακές χώρες της Ε.Ε. ανέρχεται στο 12%.
Αυξανόμενη επίσης είναι η συμβολή των ελληνικών αγροτικών προϊόντων στις εξαγωγές, εκ των οποίων 50% είναι συμμετοχή φρούτων και λαχανικών. Το ποσοστό αυτάρκειας στη φυτική παραγωγή το 2012 ανέρχεται σε 96%, ενώ σοβαρό και επιδεινούμενο πρόβλημα αυτάρκειας τις τελευταίες δεκαετίες παρουσιάζει η ζωική παραγωγή με 73%. Το ετήσιο εμπορικό έλλειμμα αγροτικών προϊόντων της χώρας ανέρχεται σε 2,3 δισ. ευρώ, ενώ η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει εμπορικό πλεόνασμα αγροτικών προϊόντων 9 δισ. ευρώ.
Ο βαθμός μεταποίησης και συσκευασίας ως προστιθέμενη αξία της βιομηχανίας τροφίμων στην αγροτική παραγωγή της χώρας είναι ιδιαίτερα χαμηλός ήτοι 40% έναντι 70% του μ.ό. της Ε.Ε..
Το μέγεθος των ελληνικών αγροτικών εκμεταλλεύσεων παραμένει χαμηλό περίπου στο 1/3 του μέσου όρου της Ε.Ε.
Στα χρόνια της κρίσης από το 2009 και μετά παρουσιάζεται ραγδαία μείωση έως και υποτετραπλασιασμός των μακροπρόθεσμων δανείων το 2012, αντανακλώντας την έλλειψη ρευστότητας και δανειοδοτήσεων από πλευράς τραπεζών και την απουσία δημόσιου χρηματοδοτικού φορέα των αγροτών μετά την εκποίηση της ΑΤΕ.
Παρά την πλούσια ερευνητική δραστηριότητα στον αγροτικό χώρο στη χώρα μας, που αντανακλάται στις επιστημονικές δημοσιεύσεις που είναι πάνω από τον μ.ό. της Ε.Ε., λόγω του κατακερματισμού και της υποχρηματοδότησης των ερευνητικών υποδομών καθώς και λόγω της έλλειψης προσανατολισμού τους στη σύνδεση της έρευνας με την αγροτική παραγωγή και την καινοτομία, η αξιοποίηση του ερευνητικού δυναμικού και των αποτελεσμάτων είναι ανεπαρκής. Η συνολική εγχώρια δαπάνη για έρευνα και ανάπτυξη νέων προϊόντων ανέρχεται στο 1/3 του μ.ό. της Ε.Ε.
Ως προς την εκπαίδευση - κατάρτιση των αγροτών η χώρα μας κατατάσσεται στις τρεις τελευταίες θέσεις της Ε.Ε. με έλλειψη επαρκούς τυπικής κατάρτισης, καθώς και επιδεικτικών πρότυπων εγκαταστάσεων και καλών αγροτικών πρακτικών.
Λόγω έλλειψης κοινωνικού κεφαλαίου εμπιστοσύνης μεταξύ των αγροτών - παραγωγών εκτιμάται ότι κάτω από 10% της αγροτικής παραγωγής και των εφοδίων διακινείται συλλογικά μέσω συνεταιρισμών και ομάδων παραγωγών, ενώ ο μ.ό. των χωρών της Ευρωζώνης της Ε.Ε. είναι πάνω από 60%. Αποτέλεσμα των παραπάνω είναι να κυριαρχούν στην ελληνική ύπαιθρο οι μεσίτες με το καταστροφικό τις τελευταίες δεκαετίες κατεστημένο διαπλοκής του κομματικού και πελατειακού συστήματος, που επέτειναν την αδυναμία των Ελλήνων αγροτών να διαπραγματευθούν συλλογικά μέσω των συνεταιρισμών τη μείωση του υψηλότερου από τον μ.ό. της Ε.Ε. κόστους των εισροών τους (λιπάσματα, φυτοφάρμακα, ενέργεια, χρηματοδότηση) αλλά και την αδυναμία να διεκδικήσουν ισχυρό ρόλο στην εφοδιαστική αλυσίδα στην εμπορία των προϊόντων τους, που μπορεί να γίνει μόνο με οικοδόμηση συμβολαιακών σχέσεων ισχυρών συνεταιρισμών και ομάδων παραγωγών με την μεταποίηση, τα δίκτυα διανομής και τους εξαγωγικούς φορείς.
Με βάση πανευρωπαϊκή έρευνα του Ευρωβαρόμετρου οι Έλληνες καταναλωτές ανησυχούν σοβαρά για την υπολειμματικότητα φυτοφαρμάκων στη φυτική παραγωγή καθώς και αντιβιοτικών και ορμονών στη ζωική παραγωγή και δηλώνουν έλλειψη εμπιστοσύνης στους ελεγκτικούς μηχανισμούς, στους παραγωγούς και διακινητές αγροτικών προϊόντων.
Το δυτικό τμήμα της χώρας διαθέτει επαρκείς επιφανειακούς και υπόγειους υδατικούς πόρους, ενώ το ανατολικό τμήμα της χώρας είναι ελλειμματικό και εμφανίζει και εστίες ερημοποίησης. Με βάση το σημερινό ανορθολογικό σύστημα διαχείρισης το 86% της χρήσης νερού καταναλώνεται στη γεωργία, το 40% των αρδευόμενων εκτάσεων αρδεύονται με βαρύτητα (κατάκλυση και ανοιχτά αυλάκια), το 50% με σύστημα τεχνητής βροχής και μόνο 10% με οικονομικά συστήματα στάγδην άρδευσης, με αποτέλεσμα να είναι διπλάσια η κατανάλωση αρδευτικού νερού ανά στρέμμα στη χώρα μας σε σχέση με τις άλλες μεσογειακές χώρες.
Ως προς την κάλυψη της έκτασης Natura 2000 η Ελλάδα με 27% κάλυψης του εδάφους της είναι πάνω από τον μ.ό. της Ε.Ε. που ευρίσκεται στο 18%. Σημαντική και με δυνατότητες αξιοποίησης είναι και η δασική παραγωγή της χώρας εφόσον ακολουθήσει την διαδικασία της ευρωπαϊκής σήμανσης των δασικών προϊόντων. Μεγαλύτερη του μ.ό. της Ε.Ε. ανάπτυξη και προοπτικές παρουσιάζουν οι υδατοκαλλιέργειες, η αλιεία, μελισσοκομία και ανθοκομία, ενώ δυνατότητες επίσης λόγω της υψηλής ηλιοφάνειας παρουσιάζει και η παραγωγή ενέργειας από βιοκαύσιμα και ανανεώσιμες πηγές ενέργειας.
Η έκταση της βιολογικής γεωργίας αυξάνεται. Επίσης προοπτικές ανάπτυξης έχει και η βιολογική ζωική παραγωγή ευρισκόμενη η χώρα στον μ.ό. της Ε.Ε..
Η Ελλάδα με συμμετοχή του αγροδιατροφικού της τομέα στο 3% του ΑΕΠ της και με τα 146 προϊόντα της ΠΟΠ / ΠΓΕ και τοπικής ιδιοτυπίας που σήμερα αποτελούν το 10% της συνολικής αξίας της αγροτικής παραγωγής τροφίμων και ποτών κατατάσσεται στις πρώτες θέσεις της Ε.Ε. και μπορεί, αν συνδυάσει τη διατροφή γκάμας ποιοτικών τροφίμων (με "ατμομηχανές" τα στρατηγικά προϊόντα: φέτα, ελιά, κρασί, δενδροκομία και αλιεία) με συνέργειες του πολιτισμού και τουρισμού να γίνει μεσοπρόθεσμα ηγέτιδα δύναμη στη μεσογειακή διατροφή και τον αγροτουρισμό.
Προϋποθέσεις για την παραγωγική ανασυγκρότηση και την βιώσιμη ανάπτυξη της ελληνικής υπαίθρου είναι:
1) Η άμεση ενίσχυση δράσεων σύνδεσης της αγροτικής παραγωγής με την εγχώρια μεταποίηση, συσκευασία και ποιοτική σήμανση για ενίσχυση της προστιθέμενης αξίας της βιομηχανίας τροφίμων και του εξαγωγικού της προσανατολισμού, που, αν φθάσει τα μέσα επίπεδα της Ε.Ε. μπορεί να δημιουργήσει μεσοπρόθεσμα 200.000 θέσεις εργασίας στην ελληνική ύπαιθρο (ως μελέτη ΕΤΕ 2015).
2) Η παρέμβαση για αναθεώρηση της ΚΑΠ στην ενδιάμεση αξιολόγηση το 2017 για ισχυρή σύνδεση της παραγωγής με την μεταποίηση και ποιότητα των τροφίμων, τις περιβαλλοντικές πρακτικές για την αειφορία των φυσικών πόρων, την υγιεινή και ασφάλεια των τροφίμων και την υποστήριξη της απασχόλησης και της αξιοπρεπούς διαβίωσης των αγροτών στην ύπαιθρο.
3) Η άμεση μεταρρύθμιση όλων των θεσμών της υπαίθρου σε δημοκρατική και προοδευτική κατεύθυνση, με εκσυγχρονισμό της δημόσιας διοίκησης, αναδιοργάνωση της Αυτοδιοίκησης, των θεσμών της αλληλέγγυας οικονομίας, των ερευνητικών και των ελεγκτικών δημόσιων μηχανισμών ποιότητας τροφίμων σύμφωνα με ευρωπαϊκά πρότυπα και ελέγχου του ολιγοπωλιακού ανταγωνισμού για αποτροπή των καρτέλ. Προώθηση του Αγροτικού Μητρώου και του νέου Νόμου περί Συνεταιρισμών και ενεργοποίηση του θεσμού των επιθεωρητών για διαχειριστικό έλεγχο κατά προτεραιότητα των διοικήσεων των Ενώσεων Συνεταιρισμών και των τριτοβάθμιων οργανώσεων που προκάλεσαν ζημιογόνα αποτελέσματα.
4) Η καλύτερη δυνατή αποκεντρωμένη, με τη συμμετοχή της Αυτοδιοίκησης, των επιμελητηρίων και των συνεταιρισμών, διαχείριση του ΕΣΠΑ και των Προγραμμάτων Αγροτικής Ανάπτυξης 2014-20 για την δημιουργία και υποστήριξη των δομών παραγωγής και κοινωνικής συνοχής στην ύπαιθρο: Υγείας, Παιδείας, επικοινωνιών, τοπικών αγορών, πολιτισμού και χωρικής οργάνωσης για οργανική διασύνδεση υπαίθρου και πόλεων, αρδευτικά έργα εμπλουτισμού επιφανειακών υδάτων και ενίσχυση δράσεων ορθολογικής διαχείρισης της άρδευσης..
5) Δίκαιο φορολογικό σύστημα (με φορολόγηση μόνο των καθαρών πραγματικών αγροτικών εισοδημάτων και κερδών) με φοροαπαλλαγές των μικρομεσαίων και νέων αγροτών, με παράλληλη καταπολέμηση της φοροδιαφυγής.
6) Επαρκής και χαμηλού κόστους χρηματοδότηση των αγροτικών δραστηριοτήτων από το τραπεζικό σύστημα με θεσμούς και εργαλεία εγγυοδοσίας από την Πολιτεία και τους συνεταιρισμούς.
7) Επαρκής ενίσχυση από τον νέο Αναπτυξιακό Νόμο και το ΕΣΠΑ 2014-20 των σχεδίων βελτίωσης νέων αγροτών και επιχειρησιακών σχεδίων για μείωση του κόστους παραγωγής και αύξηση της προστιθέμενης αξίας και εμπορίας της αγροτικής παραγωγής μέσω σύγχρονων νέων συνεταιριστικών ομάδων παραγωγών.
8) Η συνεταιριστική ενεργοποίηση των αγροτών και η ανάπτυξη των διεπαγγελματικών τους συνεργασιών με τους φορείς της κοινωνίας (επιμελητήρια, Αυτοδιοίκηση, επιστημονικούς και κοινωνικούς φορείς), που δεν θα καταστρέφει με αποκλεισμούς δρόμων το αναγκαίο οικονομικό και κοινωνικό κεφάλαιο συνεργασίας με τους εργαζόμενους και επαγγελματίες της υπαίθρου και των πόλεων.
9) Η ενδυνάμωση του ρόλου των νέων ενωτικών αγροτικών συλλόγων και δικτύων ως αντιπροσωπευτικών θεσμών διαμόρφωσης και τεκμηρίωσης προγραμματικών προτάσεων, κοινωνικών αγώνων διεκδίκησης συνεχούς συμμετοχής και διαπραγμάτευσης στους περιφερειακούς, εθνικούς και ευρωπαϊκούς θεσμούς και διαλόγου με την κυβέρνηση, για την αναγέννηση της ελληνικής υπαίθρου.
(Πηγές στοιχείων: "Support for Farmers, Cooperatives" / DG Agri ΕC 2012, Εurostat, ETE 2015, ΕΛΣΤΑΤ, ΕΠ Αγροτικής Ανάπτυξης 2014-20)
* O Γιώργος Α. Εμμανουήλ είναι οικονομολόγος
