Live τώρα    
24°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Αίθριος καιρός
24 °C
23.0°C25.9°C
3 BF 34%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Αίθριος καιρός
25 °C
23.4°C26.5°C
2 BF 33%
ΠΑΤΡΑ
Ελαφρές νεφώσεις
21 °C
20.0°C24.4°C
2 BF 51%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Ελαφρές νεφώσεις
20 °C
19.7°C21.0°C
2 BF 71%
ΛΑΡΙΣΑ
Αίθριος καιρός
24 °C
24.0°C24.0°C
1 BF 40%
Nίκος Βαρβατάκος: / Nίκος Βαρβατάκος: "Ο Πέτρος Πικρός φωτίζει έναν κόσμο που συνήθως αγνοείται από την ιστορική έρευνα"
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Nίκος Βαρβατάκος: / Nίκος Βαρβατάκος: "Ο Πέτρος Πικρός φωτίζει έναν κόσμο που συνήθως αγνοείται από την ιστορική έρευνα"

Πριν ακόμα ξεκινήσει να ξετυλίγεται η "πικρή" ιστορία της αντιπαράθεσής του με τον κομματικό μηχανισμό του ΚΚΕ στον Μεσοπόλεμο, ο Πέτρος Πικρός, εξαιρετικός λογοτέχνης και διανοούμενος της Αριστεράς, υπό τη δημοσιογραφική του ιδιότητα, επισκέπτεται τις ελληνικές φυλακές και καταγράφει την έρευνά του σε τριάντα άρθρα που δημοσιεύονται από τις 25 Μαρτίου έως τις 30 Μαΐου του 1926 στην εφημερίδα "Ελεύθερος Τύπος".

Η δημοσιογραφική πρωτιά στην προκειμένη περίπτωση υπερβαίνει την επαγγελματική επιτυχία και γίνεται το πρώτο μάτι που με βαθύ ουμανισμό και ευθυκρισία μπαίνει στα άδυτα του ελληνικού σωφρονιστικού συστήματος, διαπιστώνει ιδίοις όμμασι τις απάνθρωπες και μεσαιωνικές συνθήκες των κρατουμένων, αποκαλύπτει κρυμμένες πτυχές, ανατρέπει στερεοτυπικές αντιλήψεις της εποχής, κυρίως όμως αναδεικνύει το γεγονός ότι στις φυλακές υπάρχουν άνθρωποι, είτε πρόκειται για θανατοποινίτες και παιδιά φυλακισμένων μανάδων είτε για δεσμοφύλακες.

Η αφηγηματική του δύναμη αποκαλύπτει με σαφήνεια και αίσθηση δικαίου την αόρατη, τότε, κοινωνία των φυλακών. Ωστόσο, αυτή η πολλαπλώς χρήσιμη έρευνα τόσο για την ιστορία του ελληνικού σωφρονιστικού συστήματος όσο και για τον τρόπο με τον οποίο μπλέκονται η λογοτεχνική και η δημοσιογραφική γραφίδα του συγγραφέα παρέμεινε ξεχασμένη. Όπως εν πολλοίς και ο Πικρός.

Σχεδόν έναν αιώνα μετά, ένας σωφρονιστικός υπάλληλος, o Nίκος Βαρβατάκος, ανέλαβε να επαναφέρει στο προσκήνιο την έρευνα του Πέτρου Πικρού. Έχοντας υπηρετήσει σε μία από τις μεγαλύτερες φυλακές της χώρας, αυτή του Κορυδαλλού, μελέτησε την έρευνα του συγγραφέα - δημοσιογράφου και μέσα από το βιβλίο "Εις τα άδυτα και τα ερέβη των φυλακών μας" (εκδ. Σταμούλη) παραδίδει στους σημερινούς αναγνώστες ένα ιστορικό ντοκουμέντο, μια "αθέατη, αλλά υπαρκτή πτυχή" της νεοελληνικής κοινωνίας του Μεσοπολέμου και μέσα από τον σχολιασμό και την εκτενή εισαγωγή του μια κατατοπιστική ματιά στα ιστορικά συμφραζόμενα της εποχής.

* Γιατί ασχοληθήκατε με την έρευνα του Πέτρου Πικρού;

Ο βασικότερος λόγος που ασχολήθηκα με την έκδοση της έρευνας που έκανε το 1926 ο Πέτρος Πικρός σε ελληνικές φυλακές είναι οι ποικίλες αρετές που διαπίστωσα ότι έχει ως συγγραφέας: Ο πλούτος των πληροφοριακών στοιχείων της έρευνάς του, η γλαφυρότητα του λόγου του, το βιωματικό υπόβαθρο των όσων γράφει, η συγκροτημένη του σκέψη και συγχρόνως ο συναισθηματισμός που χαρακτηρίζει τα κείμενά του. Επίσης, ο ανθρωπισμός του, η συμπάθειά του για τους ανθρώπους και δη για εκείνους που ζούσαν στο περιθώριο, στην αφάνεια, στις «παρυφές» της κοινωνίας.

* Πόσο μας αφορούν σήμερα όσα είδε και κατέγραψε για τις ελληνικές φυλακές του 1926;

Αποτυπώνει διάφορα στοιχεία τα οποία, πέραν της αμιγώς ιστορικής τους αξίας, αποτελούν έγκυρη «πρώτη ύλη» για όποιον/α θέλει να συγκρίνει τις σημερινές ελληνικές φυλακές, το συγκαιρινό σωφρονιστικό μας σύστημα με τα αντίστοιχα της εποχής εκείνης - η οποία, παρεμπιπτόντως, ήταν και μια κρίσιμη ιστορική περίοδος για τη διαμόρφωση της νεότερης Ελλάδας εν γένει. Με την έρευνά του αυτή ο Πέτρος Πικρός φωτίζει έναν χώρο (των φυλακών και των ανθρώπων που ζουν σε αυτές) ο οποίος συνήθως αγνοείται από την ιστορική έρευνα στο σύνολό της. Και τούτο είναι κάτι που ασφαλώς μας αφορά, αφού μας μεταδίδει το μήνυμα ότι οι φυλακές είναι κομμάτι της κοινωνίας, του ιστορικού και κοινωνικού γίγνεσθαι. Με άλλα λόγια, μας δείχνει ότι οι φυλακές και οι άνθρωποι που ζουν σε αυτές δεν πρέπει να εξοστρακίζονται από την ευρύτερη κοινωνία, την εξέλιξη και τον πολιτισμό της.

* Ο Πικρός ανατρέπει τη στερεοτυπική αντίληψη που υπάρχει για τον εγκλεισμό στην εποχή του;

Πιστεύω πως, σε μεγάλο βαθμό, ναι. Πρώτα απ’ όλα, διότι δίνει στο αναγνωστικό του κοινό τη δυνατότητα να δει τους κρατούμενους ως ανθρώπους, ως άτομα που, ασχέτως του λόγου για τον οποίο βρέθηκαν στη φυλακή, έχουν το δικαίωμα σε μια αξιοπρεπή διαβίωση - για παράδειγμα, σε επαρκή διατροφή, υγειονομική περίθαλψη κ.ά. Επίσης, μέσα από τη ζωντανή του αφήγηση, αξιοποιώντας και το γεγονός ότι υπήρξε κάποτε και ο ίδιος έγκλειστος, σκιαγραφεί όψεις της ψυχολογίας ενός κρατούμενου που συχνά περνούν απαρατήρητες από τα άτομα που δεν έχουν βιωματικές προσλαμβάνουσες από τον χώρο των φυλακών.

Μια τέτοια όψη ήταν και η ψυχολογία ενός κρατούμενου καταδικασμένου σε θάνατο, που περιγράφεται από τον Πέτρο Πικρό με τέτοια ενάργεια, με τόση δύναμη και παραστατικότητα, που είναι μάλλον αδύνατο να μην ευαισθητοποιήσει ακόμη και τον πιο κυνικό, ανεξαρτήτως εποχής.

* Είναι χρήσιμη η έρευνα του Πικρού σ’ αυτούς που διαμορφώνουν τη σωφρονιστική πολιτική σήμερα;

Οπωσδήποτε, όχι μόνο σήμερα αλλά, πιστεύω, σε κάθε εποχή. Ο κύριος λόγος αυτής της χρησιμότητας έγκειται σε ένα βασικό χαρακτηριστικό της έρευνας του Πέτρου Πικρού, που είναι ο εκ μέρος του συγκερασμός της θεωρίας και της πείρας, της επιστημονικής σκέψης και του προσωπικού βιώματος, της ακαδημαϊκής έρευνας και της καθημερινής πραγματικότητας, όπως, τουλάχιστον, αποτυπώνεται αυτή η πραγματικότητα από τους ανθρώπους που τη ζουν και επηρεάζονται άμεσα από αυτή. Ο Πέτρος Πικρός συνέγραψε την έρευνά του στις φυλακές έχοντας (και αξιοποιώντας έμπρακτα στο συγγραφικό του έργο) την ιδιότητα όχι μόνο του δημοσιογράφου, αλλά και του λογοτέχνη, του επιστήμονα, καθώς και του πρώην κρατούμενου. Η γεφυρωτική του αυτή προσέγγιση αποτελεί παράδειγμα προς μίμηση για όλους όσοι διαμορφώνουν τη σωφρονιστική πολιτική, καλώντας τους να μελετήσουν συστηματικά την πραγματικότητα της ζωής μέσα στη φυλακή, πρώτα απ’ όλα αλληλεπιδρώντας με τους ανθρώπους που τη βιώνουν - εργαζόμενους και κρατούμενους.

* Θα βοηθούσε έναν κρατούμενο να διαβάσει αυτή την έρευνα;

Πιστεύω πως ναι, λίγο - πολύ για τους ίδιους λόγους που είναι χρήσιμη και για μη κρατούμενους. Ένας βασικός τέτοιος λόγος είναι ο ίδιος ο συγγραφικός χαρακτήρας του Πέτρου Πικρού, ο οποίος πραγματεύεται το θέμα του με μετριοπάθεια και διάθεση βελτιωτική. Δεν γενικεύει, δεν εξιδανικεύει, αλλά ούτε και δαιμονοποιεί. Δεν καταφεύγει σε στείρο καταγγελτικό λόγο, αλλά ούτε και σε απλή διατύπωση ευχολογίων. Ασκεί κριτική, αλλά συγχρόνως προτείνει, καυτηριάζει τα κακώς κείμενα, αλλά παράλληλα προβάλλει και τις (όπως θα λέγαμε σήμερα) «καλές πρακτικές».

Η θετικότητα που αποπνέει γενικά ο συγγραφικός του λόγος είναι, πιστεύω, βοηθητική για έναν κρατούμενο, πρώτα και κύρια διότι καταπολεμά τον ιδρυματισμό που χαρακτηρίζει πολλές φορές τη ζωή εντός της φυλακής, τη διάθεση παραίτησης και «μιζέριας» που συχνά απορρέει από την ίδια τη διαβίωση σε έναν περίκλειστο, ιδρυματικό χώρο.

* Η δική σας σχέση με τον εγκλεισμό ποια είναι;

Έχω εργαστεί επί σειρά ετών στις φυλακές Κορυδαλλού ως σωφρονιστικός υπάλληλος και τώρα εργάζομαι στο Κέντρο Επανένταξης Αποφυλακιζομένων "Επάνοδος". Στο πλαίσιο και κατά τη διάρκεια της εργασίας μου διαπίστωσα ότι οι περισσότερες αντιλήψεις για τις φυλακές, τους κρατούμενους, τους αποφυλακισμένους και τους σωφρονιστικούς υπαλλήλους είναι απλώς στερεότυπα. Στερεότυπα που καλλιεργούνται κυρίως από την κοινωνία του θεάματος, η οποία θέλει τη φυλακή να είναι μια «γέννα του πυρός», ένας κοινωνικός «σκουπιδότοπος» από τον οποίο η κοινωνία δεν έχει να περιμένει τίποτα το καλό ή το ωφέλιμο.

Δεν είναι έτσι όμως. Σίγουρα τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι φυλακές και οι άνθρωποι που ζουν ή έζησαν σε αυτές είναι πάρα πολλά, ενώ η παρούσα ιστορική φάση κάθε άλλο παρά βοηθά στην επίλυσή τους. Η ρίζα των προβλημάτων αυτών, ωστόσο, πιστεύω ότι δεν είναι ούτε οικονομική, ούτε πολιτική, ούτε θεσμική· είναι πολιτισμική. Αυτό που νομίζω πως χρειάζονται οι φυλακές είναι να αναβαπτιστούν σε πνευματικότερα ύδατα.

* Τι θελήσατε να επισημάνετε με την ιστορική έρευνα και το ιστορικό πλαίσιο που παραθέτετε;

Κατ’ αρχάς, ήθελα να συμβάλω στην καλύτερη δυνατή ανάδειξη της έρευνας του Πέτρου Πικρού μέσω της όσο το δυνατόν εκτενέστερης αναφοράς στο κοινωνικοοικονομικό, πολιτικό, αλλά και σωφρονιστικό (ή περί φυλακών) ιστορικό της πλαίσιο. Την ιστορική αυτή πλαισίωση (η οποία περιλαμβάνει και αρκετό πρωτογενές ιστορικό υλικό) την πραγματοποίησα πρωτίστως από σεβασμό στο αναγνωστικό κοινό και (φυσικά) στον Πέτρο Πικρό, αλλά και επιθυμώντας να εκδοθεί ένα βιβλίο με αξιώσεις, που να μπορεί να χρησιμοποιηθεί γενικότερα και ως έγκυρη ιστορική πηγή. Παράλληλα, μέσα από τις επιμέρους παραπομπές και αναφορές θέλησα να αναδείξω και κάποιες παλιές, «λησμονημένες» (και ιδιαίτερα αξιόλογες) ιστορικές μαρτυρίες ανθρώπων, όπως ήταν ο Παναγής Σκουριώτης, ο Αλέξανδρος Κουλάτσος, ο Νίκος Κοεμτζής και ο Άρθουρ Καίσλερ.

Γενικότερα, αυτό που προσπάθησα ήταν να επισημάνω κάποιες όψεις από την «αθέατη πλευρά της Σελήνης», μια πλευρά που είναι αθέατη, αλλά όχι ανύπαρκτη.

* Λέτε ότι "οι φυλακές πρέπει να αναβαπτιστούν σε πνευματικότερα ύδατα". Τι εννοείτε;

Εννοώ ότι πρέπει να (επανα)συνδεθούν με την πολιτισμική εξέλιξη του ευρύτερου κοινωνικού συνόλου. Να ενδιαφερθεί η κοινωνία ενεργά για τους εργαζόμενους στις φυλακές και τους κρατούμενους, να τους ακούσει, να τους δει ως μέλη της και όχι ως «εξόριστους»· να αλληλεπιδράσει μαζί τους, να τους διδάξει και να διδαχθεί από αυτούς. Να βοηθήσει τους νυν αποφυλακισμένους (και πρώην κρατούμενους) να επανενταχθούν ως ισότιμα μέλη της, επιτρέποντάς τους να της προσφέρουν. Να δοθούν στους ανθρώπους που ζουν στις φυλακές ουσιαστικές ευκαιρίες εκπαίδευσης, έκφρασης, επαγγελματικής κατάρτισης, καλλιτεχνικής δημιουργίας και τόσα άλλα.

Για να αναβαπτιστούν οι φυλακές σε πνευματικότερα ύδατα πρέπει, πρώτα απ’ όλα, να ακουστεί η ανθρώπινη φωνή τους. Ας την ακούσουμε. Ο Πέτρος Πικρός μάς δείχνει τον τρόπο.

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL