Βρισκόμαστε σήμερα εδώ, στην εκδήλωση - κάλεσμα των εκδόσεων Κέδρος, για να τιμήσουμε δυο εμβληματικές γυναίκες.
Εβδομήντα χρόνια από τη δολοφονία της Ηλέκτρας. Δέκα χρόνια από τον θάνατο της Διδώς. Και ανάμεσά τους το βιβλίο της Διδώς για την Ηλέκτρα...
Γενναιόδωρη η Διδώ Σωτηρίου, λαμπερή, αεικίνητη πάντα, υπερήφανη, αγωνίστρια, μαχόμενη, καταξιωμένη δημοσιογράφος, τότε που η δημοσιογραφία ήταν πρωτίστως λειτούργημα, σπουδαία πεζογράφος.
Κι αν θα 'πρεπε να συμπυκνώσω σε μια φράση τις οφειλές μου: αυτή ήταν που με δίδαξε, θα σας έλεγα, την ευρυχωρία της αυτάρκειας, να ζεις, ας πούμε, σε μιαν γκαρσονιέρα και να αισθάνεσαι πως ζεις σε ένα παλάτι.
1942. Αύγουστος. Τμήμα Μεταγωγών.
Ακούγεται το γέλιο της μικρής Αγνής, που παίζει κρυφτό με τη μάνα της, την τριαντάχρονη Ηλέκτρα.
Κι αμέσως ας αφεθούμε στη μαχητική, παρηγορητική, διδακτική φωνή της Διδώς, καθώς, σελίδα τη σελίδα, επιχειρεί σε τούτο το βιβλιαράκι να ζωντανέψει τη ζωή της Ηλέκτρας Αποστόλου.
Από ευκατάστατη, λένε οι μάρτυρες, οικογένεια η Ηλέκτρα. Γι' αυτό και ο υπότιτλος: από την άνετη ζωή στην υπέρτατη θυσία για τον λαό και την πατρίδα.
Τυπική μονογραφία, με την τεχνική του φλας μπακ, συναισθηματικά φορτισμένη, έστω κι αν έχουν ήδη περάσει 17 χρόνια από τον μαρτυρικό θάνατο της Ηλέκτρας (1944) έως τη χρονιά συγγραφής τούτου του βιβλίου (1961).
Κι εδώ ο χρόνος συμπυκνώνεται:
Γέννηση της Ηλέκτρας το 1912 στο Νέο Ηράκλειο Αττικής. Επόμενη χρονολογία το 1926: Στα δεκατέσσερά της η Ηλέκτρα οργανώνεται την ΟΚΝΕ.
Τέσσερα χρόνια αργότερα, 1930, στα δεκαοχτώ της, φεύγει από το σπίτι της. Μέλος του ΚΚΕ και μέλος της καθοδήγησης της ΟΚΝΕ. Το 1933 διευθύνει την εφημερίδα της ΟΚΝΕ "Νεολαία".
1934. Επικεφαλής της ελληνικής αντιπροσωπείας στο Παγκόσμιο Αντιφασιστικό Αντιπολεμικό Συνέδριο Γυναικών στο Παρίσι.
1935. Συμμετέχει στο 6ο Συνέδριο της ΚΔΝ (Κομμουνιστικής Διεθνούς Νέων) και αργότερα, για λίγο διάστημα, θα βρεθεί και αυτή μαζί με τον Βασίλη Μπαρτζιώτα στη Μόσχα. Μέλος της Κεντρικής Επιτροπής της ΟΚΝΕ. Από το 1936 έως το 1938 στις φυλακές Αβέρωφ.
1939. Παντρεύεται τον κομμουνιστή γιατρό Γιάννη Σιδερίδη. Για λίγο της δίνεται η χάρη να ζήσει στη Θεσσαλονίκη, δίπλα στους αγαπημένους της. Επτά ημερών λεχώνα με τη μικρή της Αγνή θα βρεθεί εξόριστη στην Ανάφη. Ο άντρας της στις φυλακές της Κέρκυρας.
Μεθοδικά, από την οικογενειακή στην αγωνιστική ζωή, σκιαγραφείται αδρά η Ηλέκτρα, τυπική, υποδειγματική αγωνίστρια της εποχής της, πάνω απ' όλες τις αξίες, η αγάπη της για τον λαό, η άνευ όρων αφοσίωση στην ιδεολογία της.
Κι όσο προχωράμε στην ανάγνωση αντιλαμβανόμαστε ότι η ζωή και το μαρτύριο της Ηλέκτρας Αποστόλου θα μπορούσε να είναι το όχημα για ένα χρονικό της Κατοχής.
Από το ένα γεγονός στο άλλο, με δημοσιογραφική ακρίβεια αλλά και με λογοτεχνική διεισδυτικότητα, ο λόγος της Σωτηρίου αναπαριστά την καθημερινότητα εκείνων των χρόνων. Εικόνες ολοζώντανες από τον αγώνα για την επιβίωση ενάντια στην πείνα, την απεργία των δημοσίων υπαλλήλων, τους εμπόρους χρυσού, τους μαυραγορίτες, εικόνες βίας και φρίκης αλλά και εικόνες απερίγραπτου μεγαλείου.
Ναι, όχημα η μονογραφία για την Αποστόλου, προκειμένου να αναδειχτεί ο αγώνας του ελληνικού λαού στα χρόνια της γερμανικής Κατοχής.
Αλλά και όχημα ή και πρόσχημα, θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς, η ανάπλαση εκείνων των χρόνων προκειμένου να αναδειχτεί ανάγλυφα η προσωπικότητα, η αξιοσύνη, η αντοχή, το ηθικό σθένος, η επιμονή και το πείσμα της Ηλέκτρας, που προχωρούσε με σταθερά βήματα στον μεγάλο δρόμο της αντίστασης και της κοινωνικής δικαιοσύνης όταν οι ελπίδες ήταν ακόμη ολόκληρες και τα ραγίσματα δυσδιάκριτα.
8 Σεπτεμβρίου 1942. Η Ηλέκτρα θα εμπιστευτεί τη μικρή Αγνή σε συντρόφους. Και εξουσιοδοτεί, θα λέγαμε, τη φίλη της Διδώ να μας περιγράψει με τον στέρεο λόγο της τις δύσκολες στιγμές του αποχωρισμού μιας μάνας από το παιδί της.
Την επομένη, 9 Σεπτεμβρίου, η Ηλέκτρα θα αποδράσει. Με μια ρόμπα καθαρίστριας και με μια καραβάνα στο χέρι, έξω στους δρόμους, τους απέραντους δρόμους, χάρη στη δική της μεγάλη απόφαση.
Το είπα ήδη. Θα το επαναλάβω. Η μονογραφία για την Ηλέκτρα είναι το δείγμα της λογοτεχνίας που κερδίζει σε αμεσότητα, καθαρότητα, λιτότητα, μέσω του δημοσιογραφικού λόγου. Και είναι ταυτόχρονα το δείγμα της δημοσιογραφίας που κερδίζει σε βάθος, σε παραστατικότητα, ζωντάνια, στοχασμό, μέσω του λογοτεχνικού λόγου.
Ύμνος στην αντίσταση, στα νιάτα, στη ζωή που επιμένει. Το ζευγαράκι, ο Κωστής και η Βαγγελιώ, με το χωνί. Σκοτώνεται ο Κωστής. Συνεχίζει με το χωνί η Βαγγελιώ. Τούτες οι ηρωικές πράξεις είναι το ψωμοτύρι του αγώνα. Η Ηλέκτρα έχει ξανασυνδεθεί με όλες τις παλιές γνωριμίες της και πιάνει χιλιάδες καινούργιες.
Ο αγώνας είναι εθνικός, μας επισημαίνει, δεν είναι ταξικός.
28 Οκτωβρίου 1942, πλημμύρισαν οι δρόμοι της Αθήνας. Φάλαγγες ατέλειωτες ξεκινούν από την πλατεία Κλαυθμώνος, απ' την Κάνιγγος, απ' το Κολωνάκι, τον Ξυλοθραύστη, τη Χρυσοσπηλιώτισσα, τον Άγιο Κωνσταντίνο. Το "Όχι" του λαού κεντιέται πάνω στις πλατείες και τους δρόμους της Αθήνας. Η Ηλέκτρα υπεύθυνη διαφώτισης. Εντυπωσιάζει ο χωρίς έπαρση λόγος της, η γνώση, η κρίση της. Περνούν οι μέρες, ο αντιστασιακός αγώνας φουντώνει.
1943. Πρωτοχρονιά. Μικρές παράγραφοι, μια - δυο σελίδες κέντημα, μιλώντας η Διδώ εδώ για τις απλές, τις οικογενειακές, τις μετρημένες και πολύτιμες στιγμές της Ηλέκτρας με την κόρη της, τη μικρή Αγνή. Κι έπειτα πάλι ο αγώνας.
Το 1943 είναι η χρονιά που η αντίσταση φουντώνει. Τα τυπογραφεία δουλεύουν νύχτα - μέρα, οι τοίχοι ζωγραφίζονται, τα χωνιά δεν σταματούν. Από το μεγάλο συλλαλητήριο στις 5 Μαρτίου, ενάντια στην πολιτική επιστράτευση και τα κάτεργα της Γερμανίας, στον εορτασμό της 25ης Μαρτίου. Για να βροντοφωνάξει η σκλαβωμένη Ελλάδα πως ξαναζεί το '21 της.
25 Ιουνίου. Νέο συλλαλητήριο ενάντια στην επιστράτευση. Ακολουθεί στις 23 Ιουλίου νέο ξεσήκωμα που συγκλονίζει την Αθήνα. Τετρακόσιες χιλιάδες στους δρόμους. Σύνθημα: Να φύγουν οι Βούλγαροι φασίστες από τα ελληνικά χώματα.
Με ξεδιπλωμένη την ελληνική σημαία μπροστά στο τανκ η θρυλική δεκαοχτάχρονη Παναγιώτα Σταθοπούλου. Το τανκ θα περάσει από πάνω της.
"Κτήνη, κτήνη, κτήνη", φωνάζει ο λαός.
Μια άλλη κοπελίτσα, η Κούλα Λίλη, σκαρφαλώνει στο τανκ και χτυπά με το παπούτσι της τον Γερμανό.
Μια ριπή από δεκάδες σφαίρες, γράφει η Διδώ, την ξαπλώνει νεκρή. Τριάντα οι νεκροί σ' αυτή τη διαδήλωση και τριακόσιοι οι τραυματίες. Τούτη τη φορά όμως ο λαός νίκησε. Ματαιώθηκε η βουλγαρική κάθοδος.
Και συνεχίζει η Διδώ, υμνώντας την Ηλέκτρα, τον ύμνο της για τον ελληνικό λαό.
Δεν ξέρουμε, γράφει, αν άλλοι λαοί στην Κατοχή έμαθαν τόσο καλά τα θέματα της διεθνούς πολιτικής όπως τα έμαθε ο δικός μας λαός.
Και συνεχίζει το χρονικό της για την ξεσηκωμένη Αθήνα, υπονοώντας ότι πίσω από όλο αυτό το θαύμα του μαχόμενου, ενημερωμένου, αποφασισμένου λαού υπάρχει πάντα δραστήρια, επινοητική, ακάματη και η Ηλέκτρα Αποστόλου.
Τα σκοτεινά παρασκήνια στην Ελλάδα συνεδριάζουν. Πού τραβάει ο λαός; Ποιος θα σταματήσει την αδάμαστη μαχητικότητά του; Πώς θα δεχτεί να ξαναγυρίσει στην παλιά στρούγκα του; Πρέπει να σπάσει το ηθικό του. Πρέπει να θρυμματιστούν τα όνειρά του. Ιερή συμμαχία λοιπόν εναντίον του. Όσοι πιστοί προσέλθετε...
Στις 25 Ιουλίου του 1943 ο Ντούτσε γκρεμίστηκε και στις 8 Σεπτεμβρίου η Ιταλία συνθηκολόγησε χωρίς όρους.
Ποια θα είναι τώρα η πολιτική των Γερμανών;
Οι 18 ιταλικές μεραρχίες, που έκαναν χρέη χωροφύλακα, θα αντικατασταθούν από Έλληνες πρόθυμους προδότες, εγκληματίες, σαδιστές, βενιζελικούς πανικόβλητους μπροστά στο ενδεχόμενο μιας κοινωνικής επανάστασης, δημοκρατικούς αναποφάσιστους, τυφλωμένους βασιλόφρονες. Οι διαβόητοι γερμανοτσολιάδες θα συνεργαστούν με τα Ες Ες επιδεικνύοντας, μάλιστα, απίστευτη αγριότητα. Επιβάλλεται η ποινή της συλλογικής ευθύνης. Για κάθε Γερμανό που θα σκοτώνεται θα εκτελούνται πενήντα όμηροι.
Ο βούρδουλας, το συρματόσχοινο, η γροθιά, ο αναπτήρας, το κρέμασμα, η ατίμωση, η σχισμένη σάρκα, τα βγαλμένα νύχια, τα ξεριζωμένα μαλλιά, τα χυμένα μυαλά, οι ανακρίσεις πρώτου και δεύτερου βαθμού...
Ο λαός όμως δεν λυγίζει... Το κίνημα φουντώνει συνεχώς, ανοίγει φτερούγες αετού... Οι γειτονιές της Αθήνας στα όπλα. Κοκκινιά, Καισαριανή, Βύρωνας, Κυψέλη, Γκύζη. Κώστας Φολτόπουλος, Θάνος Κιοκμενίδης, Δημήτρης Αυγέρης. Τα τρία παιδιά - θρύλος στο μικρό σπιτάκι του Υμηττού.
Απερίγραπτες σκηνές βαρβαρότητας. Αλλά και θαυμαστές πράξεις ηρωισμού. Στους τοίχους, στην άσφαλτο, παντού, τα παιδιά της Ηλέκτρας ζωγραφίζουν πελώρια ρολόγια που σημειώνουν τη μεγάλη στιγμή της Ιστορίας. Δώδεκα παρά πέντε.
25 Ιουλίου του 1944. Σε όλες τις συνοικίες της Αθήνας θα γίνονταν συνεδριάσεις με θέμα τη λαϊκή διαφώτιση. Η Ηλέκτρα έχει πάρει πάλι, ανάλαφρη, με άκρα προσοχή, από νωρίς τους δρόμους. Κι εκεί, στην οδό Καλύμνου, αντικρίζεται μ' έναν δεσμοφύλακα, γνωστό της από το Τμήμα Μεταγωγών πριν από δύο χρόνια.
Και η Διδώ θα κλείσει τη μονογραφία - χρονικό της αποτυπώνοντας με τον μοναδικό, δικό της τρόπο, μέσα σε δεκαεφτά σελίδες, το μαρτύριο της Ηλέκτρας.
Σας διαβάζω: "Να είσαι έτοιμη, κόρη", της έλεγε. "Μην ξαφνιαστείς και σε πάρει το παράπονο, αν λάχει και φύγεις πάνω στα νιάτα σου. Δεν θα ξαφνιαστώ, Χάρε, και δεν θα με πάρει κανένα παράπονο. Είμ' έτοιμη από καιρό. Η ζωή δεν είναι για χόρταση. Κάποτε θα 'ρθει το τέλος. Αν δεν το λασπώσεις αυτό το τέλος... αν, όπως όμορφα έζησες, πεθάνεις κι όμορφα...".
Αρχετυπική η συνομιλία της Ηλέκτρας Αποστόλου με τον Χάρο. Αρχετυπική και η γραφή της Διδώς Σωτηρίου.
Το παραμορφωμένο από τα βασανιστήρια κορμί της Ηλέκτρας με τον αριθμό 59953, που πετάχτηκε στις 26 Ιουλίου στον δρόμο από το ξενοδοχείο Κρυστάλ, δεν είναι, γράφει και κλείνει η Διδώ την αφήγησή της, η Ηλέκτρα που θέλουμε να κρατήσουμε στη μνήμη μας.
Η Ηλέκτρα της μνήμης μάς χαμογελάει σε μια ειρηνική ενωμένη Ελλάδα δίχως βαρβαρότητες.
Και τελειώνοντας δεν θα μπορούσα να ορίσω αλλιώς τη συγκίνησή μου, διαβάζοντας την Ηλέκτρα της Σωτηρίου, παρά μόνο με μια στροφή από ένα ποίημα της Ρίτας Μπούμη Παπά:
"Αν βγω περίπατο με τις νεκρές μου φίλες, θα ιδούν κατάπληκτα τα πλήθη πως φάλαγγα πιο ανάλαφρη δεν πάτησε τη γη, πως λιτανεία πιο ιερή δεν έχει παρελάσει, ανάσταση πιο ένδοξη και ματωμένη - αν βγω περίπατο με τις νεκρές μου φίλες".
inFo
Διδώ Σωτηρίου "Ηλέκτρα"
εκδ. Κέδρος
σελ. 144, τιμή: 11 ευρώ
* Το κείμενο είναι η ομιλία της Μάρως Δούκα στην παρουσίαση του βιβλίου της Διδώς Σωτηρίου "Ηλέκτρα" από τις εκδόσεις Κέδρος (24.6.2014)
