Η Κρίστα Βολφ, η κορυφαία Γερμανίδα συγγραφέας που πέθανε την 1η Δεκεμβρίου του 2011, είχε κάνει δύο ταξίδια στην Ελλάδα. Το πρώτο (Μάρτιος - Απρίλιος 1980) στάθηκε αφορμή για να εμπνευστεί το αφήγημα "Κασσάνδρα" (1982). Το δεύτερο ταξίδι πραγματοποιήθηκε τον Ιούνιο του 1986 με την ευκαιρία της έκδοσης της ελληνικής μετάφρασης της "Κασσάνδρας".
Ένα ταξίδι στην Ελλάδα ήταν ανεκπλήρωτο όνειρο για τους περισσότερους πολίτες της ΓΛΔ (Γερμανική Λαϊκή Δημοκρατία). Εξαιρούνταν τα στελέχη του ΕΣΚ (Ενιαίο Σοσιαλιστικό Κόμμα), επίλεκτοι επιστήμονες και άνθρωποι των γραμμάτων και των τεχνών, συνοπτικά τα μέλη της νομενκλατούρας. Βέβαια η Βολφ δεν ήταν μόνο η βιτρίνα της λογοτεχνίας της ΓΛΔ, αφού σε κρίσιμες στιγμές, όπως η υπόθεση Μπίρμαν το 1976, όρθωσε το ανάστημά της, με αποτέλεσμα να δεχτεί αυστηρή επίπληξη από το κόμμα.
Η μυθολογία ασκούσε από αιώνες ιδιαίτερη έλξη στους Γερμανούς. Το έργο φιλολόγων όπως ο Γκούσταβ Σβαμπ (Gustav Schwab 1792-1850) συνέβαλε τα μέγιστα στη γνωριμία του μέσου Γερμανού με τον κόσμο της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας. "Οι μύθοι της κλασικής αρχαιότητας" γραμμένοι τα έτη 1838-40, τυπώνονται ακόμα και σήμερα. Η αρχαία μυθολογία όπως και το ελληνικό τοπίο έγιναν πηγή έμπνευσης για συγγραφείς της ΓΛΔ, όπως ο ποιητής Έριχ Άρεντ (Εrich Arendt 1903-1984), ενώ ο Φραντς Φίμαν (Franz Fuehmann) μετουσίωσε σε διηγήματα βιώματα από τη θητεία του στη Βέρμαχτ στην κατεχόμενη Ελλάδα. Η "Κασσάνδρα" (μετάφραση Θωμά Νικολάου, εκδόσεις Λιβάνη) είναι εδώ και χρόνια εξαντλημένη. Στη δυτικογερμανική έκδοση το κείμενο συνοδεύεται από 4 διαλέξεις που έγιναν στη Φραγκφούρτη της δυτικής Γερμανίας με τον τίτλο "προϋποθέσεις ενός αφηγήματος". Πρόκειται για το ιστορικό του παρθενικού ταξιδιού στην Ελλάδα, ένα είδος ημερολογίου και βιβλίου εργασίας.
Το ζεύγος Βολφ δηλώνει στο σχετικό έντυπο "αιτία ταξιδιού: τουρισμός". Δεν κάνουν ιδιαίτερη προετοιμασία με το πρόσχημα να απολαύσουν τις εντυπώσεις όπως έλθουν. Από ένα λάθος της αεροπορικής εταιρείας (Syrian Airlines) χάνουν την πτήση και μένουν στο Βερολίνο. "Πλέον τα πράγματα πήραν μια ενδιαφέρουσα τροπή. Όχι ο νόμος αλλά η σύμπτωση (ένας αυταρχικός άρχων) θα κυβερνούσε το ταξίδι". Το βράδυ στην όπερα "Η απαγωγή απ' το σεράι" του Μότσαρτ. "Το επόμενο πρωί στο άδειο σπίτι, όπου κανένα τηλεφώνημα ή γράμμα δεν παραστράτησε, άρχισα να διαβάζω την Ορέστεια του Αισχύλου".
Άφιξη στην Αθήνα τα χαράματα της 21ης Μαρτίου 1980. Το πρόγραμμα είναι πλούσιο και περιλαμβάνει συναντήσεις με ομότεχνους, όπως ο Αντώνης Σαμαράκης, που τη ρωτά αν έχει διαβάσει κριτικές του έργου του στη χώρα της. "Δύο βιβλία του έγιναν διεθνείς επιτυχίες". Μετά την επίσκεψη στην Ακρόπολη και στο Αρχαιολογικό Μουσείο σειρά έχουν ο Ωρωπός και το Αμφιαράειο.
Ένα βράδυ στο σπίτι του Θανάση Βαλτινού, ο οποίος είχε μόλις ολοκληρώσει τη μετάφραση της Ορέστειας, κουβεντιάζουν στην ταράτσα πίνοντας καφέ και κρασί. "Δεν νομίζει ο Β. ότι η Κασσάνδρα είναι η πρώτη γυναίκα με επάγγελμα (μάντης) στη λογοτεχνία;" ρωτά η Βολφ. Τότε, λέει ο Βαλτινός, η Κλυταιμνήστρα θα ήταν η πρώτη φεμινίστρια. Κυβέρνησε μόνη της 10 χρόνια τις Μυκήνες. Στη συνέχεια η συζήτηση περιστρέφεται γύρω από μεταφραστικές δυσκολίες των κειμένων του Αισχύλου. "Το βιβλίο που μας έδωσε ο Β. το παίρνουμε για την Κρήτη, το λίκνο της Δύσης". Κρήτη ονομάζεται και το οχηματαγωγό με κατεύθυνση το Ηράκλειο. "Δεν παραλείψαμε να σηκωθούμε νωρίς για να δούμε τον ήλιο να ξεπροβάλλει μέσα από τη θάλασσα". Χερσόνησος. για μας η Ελλάδα είναι η χώρα των χιλίων λουλουδιών, των πολύχρωμων ανεμώνων, των παπαρούνων".
Δεν λείπουν όμως και τα αρνητικά σχόλια. "Σε όλα τα καφενεία μόνο άντρες. Μία αντρική πόλη. Φόβος, άμυνα, αηδία δίνουν σινιάλα στο σώμα. Αισθάνθηκα άσχημα. Κάποια γυναίκα σαν εμάς δεν θα μπορούσε να επιβιώσει εδώ. Ο Νότος. Ο πατριαρχικός Νότος. Ακόμα και η ιστορία της αρχαιολογίας εξιστορείται σαν ανδρικό ηρωικό έπος". Κνωσός. Μάταλα."Φάγαμε έξω για να αποφύγουμε την οσμή φτηνού ελαιόλαδου απ' την κουζίνα του ξενοδοχείου μας".
Μεγάλη Παρασκευή στο χωριό του Ν., Αμπελικό κοντά στην Καρδίτσα. Ταξίδι με πειρατικό λεωφορείο. Πεντάωρο "ακουστικό βασανιστήριο" το ραδιόφωνο του οδηγού στη διαπασών, που σβήνει την ανάμνηση από τις εικόνες της διαδρομής. "Πουθενά αλλού δεν είδα τα στρώματα του πολιτισμού να αλληλοδιεισδύουν. Δεν υπάρχει τίποτε με μεγαλύτερη διάρκεια από το τελετουργικό στοιχείο... Πίσω από την εκλαϊκευμένη αφήγηση υπάρχει το συναξάρι, πριν απ' αυτό το έπος των ηρώων, ακόμα πιο πίσω ο μύθος.
Η εμπειρία του βάθους του χρόνου σ' ένα τοπίο που δεν μπορούσε να είναι πιο ξένο. Ο τρόπος ζωής στα χωριά μένει σταθερός κόντρα στις πολιτικές υπερβολές αυτού του αιώνα. Αυτό έχει δύο πλευρές. Η ανάποδη πλευρά είναι μεταξύ άλλων ο αναλλοίωτα περιορισμένος εργασιακός βίος των γυναικών. Θα πρέπει να είναι πολύ πιο δύσκολο απ' ό,τι στην Κεντρική Ευρώπη για έναν αστό που τον έχει κουράσει ο πολιτισμός να βρει καταφύγιο σ' αυτά τα χωριά... Όσοι σήμερα ονειρεύονται τα πλεονεκτήματα της αγροτικής ζωής δεν έχουν ζήσει εδώ".
Πάσχα στην Καρδίτσα. "Ένας θνητός ήρωας δεν μπορεί να είναι ιδρυτής θρησκείας. Χριστός Ανέστη! Οι ανάγκες του λαού δεν αλλάζουν στον διάβα των αιώνων".
Στο κουρείο ενός παλιού κομμουνιστή φίλου, του Ν. Στον τοίχο αποκόμματα από τον "Ριζοσπάστη". Ανάμεσα σ' αυτά και μία φωτογραφία του Στάλιν. Οι δυο τους συζητάνε για την εποχή του εμφύλιου. "Στα πρόσωπά τους -χωρίς να το ξέρουν- υπάρχει η έκφραση ενός ασίγαστου πένθους, που τα τελευταία χρόνια βλέπω ολοένα συχνότερα στα πρόσωπα ανθρώπων αυτού του είδους. Μια θλίψη που πηγάζει από απογοήτευση, τρωσιμότητα, απελπισία".
"Το επόμενο πρωί μας εξαπατούν ξεδιάντροπα στον λογαριασμό. Ο Ν. τρέχει, με πληγωμένη την τιμή του σαν παλιό παιδί αυτής της πόλης, λίγο πριν αναχωρήσει το λεωφορείο και με τη βοήθεια μαζικών απειλών αποκαθιστά την τάξη. Τον ενοχλεί λιγάκι η ανικανότητά μας να αντιδράσουμε στην απάτη". Ταξιδεύουν προς την Πελοπόννησο. Αντικρίζοντας τα κατεστραμμένα από τις βιομηχανικές εγκαταστάσεις τοπία της Αυλίδας και της Ελευσίνας, η Βολφ αναρωτιέται αν σ' αυτούς τους τόπους που βρίσκονται πολύ μακριά από τις σημερινές θρησκείες, που θα μπορούσαν να είναι ιεροί για κάθε θρησκεία ακόμα και για τους άθεους, θα έπρεπε να διατηρείται ένα ταμπού που περιφρονείται παντού". Μήπως, όμως, ο πολιτισμός μας είναι πιο "ειλικρινής" (πως οι λέξεις χάνουν το νόημά τους!) αν στα στερνά του καταστρέψει με τη φαγάνα τους ιερούς τόπους απ' όπου προήλθε".
Επόμενοι σταθμοί Αρχαία Κόρινθος, Άργος, Ναύπλιο (όπου και διανυκτερεύουν), Μυκήνες και Επίδαυρος.
"Μέσα από τη μορφή της Κασσάνδρας αναζητώ την πορεία της γυναίκας προς τη δική της αποκλειστικά συνείδηση... Στην "Κασσάνδρα" προσπαθώ να εντοπίσω σε ποια κατάσταση βρίσκεται αυτή τη στιγμή ο πολιτισμός. Οι αρχαίοι συγγραφείς πρόλαβαν να επεξεργαστούν μια πρώτη μορφή των σημερινών βασικών συγκρίσεων. Η γυναικεία μορφή που δρα μέσα στον καταποντισμό της πόλης της στο δικό μου βιβλίο, προσπαθεί, στην ουσία να ανατρέψει τις αξίες του παλαιού ηρωικού έπους". Λόγια της Βολφ στη συνέντευξη Τύπου τον Ιούνιο του 1986 στην Αθήνα ("Αυγή", 14.6.1986 ).
Την ίδια μέρα ο "Ριζοσπάστης" σε σχετικό ρεπορτάζ δίνει βάρος στις απαντήσεις της συγγραφέως σε ερωτήσεις σχετικές με την πολιτική επικαιρότητα. "Τα πολιτικά προβλήματα λύνονται μόνο με πολιτικές λύσεις. Σήμερα υπάρχει ένας αγώνας από τις δυνάμεις που φέρνουν το καινούργιο, όπως, για παράδειγμα, οι θετικές προτάσεις της Σοβιετικής Ένωσης για τα σημερινά προβλήματα. Το ζήτημα της ειρήνης είναι κάτι που με απασχολεί διαρκώς".
Διανύουμε την περίοδο Γκορμπατσόφ. Σύμφωνα με τον "Ριζοσπάστη" εκδηλώθηκε ενδιαφέρον για τη μεταφορά της Κασσάνδρας στην οθόνη, "μάλλον με σκηνοθέτη τον Κ. Φέρρη και πρωταγωνίστρια τη Σωτηρία Λεονάρδου". Η συνταγή της επιτυχίας; Σχέδια που δεν υλοποιήθηκαν ποτέ.
Η Κρίστα Βολφ έγραψε το 1996 τη "Μήδεια: Φωνές", εμπνευσμένη από τον Ευριπίδη (μετάφραση Αγγέλα Βερυκοκάκη, εκδ. Νέα Σύνορα).
Γιάννης Ευστρατίου
