"Οι τραγουδιστάδες στην Κρήτη δεν λένε ποτέ τον τελευταίο στίχο, γιατί κάθε τέλος σέρνει μαζί του θλίψη" έχει γράψει κάπου ο Νίκος Κούνδουρος. Εμβληματική μορφή του ελληνικού κινηματογράφου, έφυγε χθες από τη ζωή στα 90 του χρόνια. Γεννήθηκε στην Αθήνα, σπούδασε ζωγραφική και γλυπτική στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας, από την οποία και αποφοίτησε το 1948.
Στην Κατοχή είχε ενταχθεί στο ΕΑΜ, για να βρεθεί μετέπειτα ως "αμετανόητος αριστερός" στη Μακρόνησο. Στα 28 του χρόνια αποφάσισε να ασχοληθεί με τον κινηματογράφο και το 1954 έκανε το σκηνοθετικό του ντεμπούτο με τη «Μαγική Πόλη», όπου κατάφερε με επιτυχία να μεταφέρει την αισθητική και το ύφος του ιταλικού νεορεαλισμού στα ελληνικά δεδομένα της εποχής. Αλλά η επόμενη ταινία του, ο «Δράκος», που "παντρεύει" τον εξπρεσιονισμό με μια εκ πρώτης όψεως "λούμπεν" θεματολογία, τάραξε τη φαινομενική μεταπολεμική νηνεμία, προκαλώντας σφοδρές αντιδράσεις, ακόμη και από τους κριτικούς της Αριστεράς. Σήμερα, έχει πάρει τη θέση της ως μία από τις κορυφαίες ελληνικές ταινίες όλων των εποχών.
Με τους «Παρανόμους» του 1958 ο Κούνδουρος θα προσπαθήσει να υπερβεί την ανελέητη λογοκρισία για να φέρει στην οθόνη τον Εμφύλιο. Με αυτή την ταινία θα βρεθεί στο Φεστιβάλ Βερολίνου, κάτι που θα συμβεί ξανά με τις «Μικρές Αφροδίτες» (Αργυρή Άρκτος Σκηνοθεσίας, 1963) και το "πειραματικό" «Πρόσωπο της Μέδουσας» (1967). Στα "Τραγούδια της φωτιάς" (1975) καταγράφει στιγμές της αντίστασης κατά της χούντας με "φόντο" τα τραγούδια του Θεοδωράκη. Θα επιστρέψει στη μυθοπλασία με το «1922» (1978) διασκευάζοντας το μυθιστόρημα του Ηλία Βενέζη «Αριθμός 31328». Ακολουθεί το "Μπορντέλο" (1985), όπου ένα πορνείο στα Χανιά γίνεται "πινακοθήκη" της επέμβασης των μεγάλων δυνάμεων στην περιοχή, και το 1991 το «Μπάυρον: Μπαλάντα για ένα δαίμονα», ανορθόδοξο πορτρέτο του λόρδου Βύρωνα, κόντρα ακόμη και στην "ηρωική" παράδοση για την επανάσταση του 1821.
Ήσσονος σημασίας οι τελευταίες του σκηνοθετικές απόπειρες, «Οι φωτογράφοι» (1998) και «Το πλοίο για την Παλαιστίνη» (2011), ήταν για εκείνον αφορμή να μιλήσει για τις ανησυχίες του και τους προβληματισμούς του για τις γεωπολιτικές εξελίξεις στην περιοχή μας... Αλλά ο κρυφά ευαίσθητος Κούνδουρος φανερώνεται στα γράμματα που έστελνε από την Κριμαία (όπου είχε βρεθεί το 1991 για τα γυρίσματα του "Μπάυρον") στη σύζυγό του Σωτηρία Ματζίρη: "Εσένα σ' αγαπώ βαθιά και σταθερά, μ' εκείνη τη γαλήνη που αγαπάμε τα ασάλευτα πράγματα, τα σπίτια, τους πεθαμένους κι ό,τι άλλο δεν μπορεί πια να μας φύγει, να το χάσουμε. Κι όμως, είσαι εκεί, εδώ, παντού, ζωντανή και ζωηρή και γελαστή, μικρό κορίτσι και μαζί όμορφη γυναίκα, μ' όλα τα προικιά που σου χάρισε η φύση, και τ' άλλα που τα κέρδισες μόνη σου, και ξέρεις τι θαυμασμό έχω και για τα πρώτα και για τα δεύτερα» (περισσότερα για τον Νίκο Κούνδουρο στην "Αυγή" της Κυριακής).
Δηλώσεις
Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας Προκόπης Παυλόπουλος δήλωσε: "Ο Νίκος Κούνδουρος υπηρέτησε, με την τέχνη του και όχι μόνο, τον πολιτισμό μας με τον δικό του πρωτοποριακό και ασυμβίβαστο τρόπο. Γι’ αυτό και το κενό που αφήνει ο θάνατός του είναι, κυριολεκτικώς, δυσαναπλήρωτο".
Ο πρωθυπουργός Αλέξης Τσίπρας: "Ο Νίκος Κούνδουρος ήταν ένας από τους θεμελιωτές του σύγχρονου κινηματογράφου μας κι ένας περήφανος άνθρωπος. Τον αποχαιρετούμε με σεβασμό".
Η υπουργός Πολιτισμού Λυδία Κονιόρδου: "Υπήρξε ο σκηνοθέτης που μόλις με τη δεύτερη ταινία του, τον θρυλικό 'Δράκο', άλλαξε την ιστορία του ελληνικού κινηματογράφου. Ένας ακούραστος δημιουργός που ανανεωνόταν από ταινία σε ταινία. Από τη λυρική απλότητα στις 'Μικρές Αφροδίτες' μέχρι τον πειραματισμό του 'Vortex' και από τον κινηματογράφο - ντοκουμέντο στα 'Τραγούδια της φωτιάς' μέχρι το αισθητικό επίτευγμα του 'Μπορντέλο', από την ιστορία ως πληγή στο '1922' και την ιστορία ως σπαρακτικό ποίημα στο 'Μπάυρον: Μπαλάντα για ένα δαίμονα', ο Νίκος Κούνδουρος υπήρξε ένας καλλιτέχνης που εφεύρισκε τον εαυτό του κάθε φορά από την αρχή".
Η Κεντρική Επιτροπή του ΣΥΡΙΖΑ: "Ο Νίκος Κούνδουρος, συνδυάζοντας επιρροές από τον νεορεαλισμό και τον εξπρεσιονισμό με μια προσωπική εικαστική ματιά, αποτύπωσε με μοναδικό τρόπο την Ελλάδα της δεκαετίας του '50. Το έργο του Νίκου Κούνδουρου κρατά σε εικόνες μεγάλης έντασης και πάθους, αλλά και ασύλληπτης ομορφιάς μια ολόκληρη εποχή της Ελλάδας, ενώ άλλοτε ταξιδεύει και φωτίζει τη σχέση μας με το παρελθόν και την ιστορία μας. Εξίσου πληθωρική με την καλλιτεχνική του δημιουργία, υπήρξε και η δημόσια παρουσία του, εκφράζοντας πάντοτε με παρρησία και χωρίς δισταγμό την προσωπική του άποψη".
Ο πρόεδρος της Νέας Δημοκρατίας Κυριάκος Μητσοτάκης: «Ο Νίκος Κούνδουρος υπήρξε ένας από τους πιο σημαντικούς Έλληνες σκηνοθέτες. Τίμησε και πρόβαλε με το έργο του την Ελλάδα στο εξωτερικό. Οι ταινίες του διακρίθηκαν διεθνώς στα Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Βενετίας και του Βερολίνου. Ως σκηνοθέτης, άφησε ανεξίτηλο το αποτύπωμά του στον ελληνικό κινηματογράφο. Ως άνθρωπος, με τη σεμνότητα και το ήθος του, έδειξε τον δρόμο στους νεότερους δημιουργούς".
Οι Ανεξάρτητοι Έλληνες: "Ο Νίκος Κούνδουρος, που έφυγε σήμερα από κοντά μας, ήταν ένας υπέροχος Έλληνας. Ένας ιδιοφυής σκηνοθέτης, που μας κληροδοτεί πραγματικά υπέροχες ταινίες. Από τη 'Μαγική πόλη' και τον 'Δράκο' ως το επικό '1922' και τη διεισδυτική προσωπογραφία 'Μπάιρον - Μπαλάντα για ένα δαίμονα' κατέγραψε τα μικρά και τα μεγάλα πάθη των ανθρώπων της μεταπολεμικής Ελλάδας και έδωσε με τον δικό του ξεχωριστό τρόπο πνοή στα όνειρά τους.Ο Νίκος Κούνδουρος ήταν ο παλμογράφος της μεταπολεμικής Ελλάδας. Ήταν ένας σπουδαίος καλλιτέχνης που ξεχώριζε επίσης για τον πηγαίο και γνήσιο πατριωτισμό του και διακρινόταν για τη στιβαρή άποψή του, βασισμένη εν πολλοίς και στα προσωπικά του βιώματα".
Το Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφου: "Οι σπουδαίοι καλλιτέχνες αναδεικνύονται από το ιδιαίτερο στίγμα, το ίχνος που αφήνει η τέχνη τους στον χρόνο. Το βλέμμα του Νίκου Κούνδουρου, βλέμμα που σε εποχές δύσκολες και σκοτεινές διέρρηξε τη συμβατικότητα της εικόνας και 'κοίταξε' την οδύνη των ανθρώπων μέσα στις προσφυγικές συνοικίες της Αθήνας, τα υπόγεια του υποκόσμου, την υπαρξιακή αγωνία των μοναχικών ηρώων της καθημερινότητας, το παράδοξο κάλλος του ανθρώπινου σώματος, μένει ανεξίτηλο, όχι μόνο ως καλλιτεχνικό γεγονός αλλά και ως τρόπος να κοιτάζουμε σήμερα τον κόσμο και τον διπλανό μας. Ως μάθημα πολιτικής σκέψης και αισθητικής τόλμης, ως ένα παράδειγμα για το τι μπορεί να σημαίνει σήμερα ο όρος 'ηθική της κινηματογραφικής εικόνας'. Του χρωστάμε πολλά. Το Δ.Σ. του Ελληνικού Κέντρου Κινηματογράφου εκφράζει την οδύνη του για την απώλεια του σπουδαίου σκηνοθέτη".
Το ΚΚΕ σε ανακοίνωσή του αναφέρει: "Αποχαιρετούμε με θλίψη τον Νίκο Κούνδουρο, έναν από τους κορυφαίους Έλληνες σκηνοθέτες, που εξέφρασε με βαθιά ανθρωπιά, διεισδυτικά και χωρίς εξιδανικεύσεις τις αγωνίες και τον καθημερινό αγώνα των λαϊκών ανθρώπων. Ο Νίκος Κούνδουρος έβλεπε στην κινηματογραφική δημιουργία έναν κοινωνικό ρόλο, δεν έκανε τέχνη για την τέχνη. Όπως ο ίδιος έλεγε: 'Δεν κάνω κινηματογράφο για την αφεντιά μου. Οι άλλοι με νοιάζουν. Των άλλων τα ντέρτια, οι καημοί, οι δυστυχίες, οι έρωτες, οι θάνατοι'. Τα έργα του ξεχωρίζουν για την ποιητικότητα και την εξαιρετική εικαστική απόδοση της ατμόσφαιρας, στοιχεία οφειλόμενα στις πολύπλευρες γνώσεις του και την ιδιαίτερη καλλιτεχνική ιδιοσυγκρασία του. Έχοντας ο ίδιος βιώσει τις διώξεις των αγωνιστών της ΕΑΜικής Αντίστασης και την εξορία στη Μακρόνησο, συμπαραστάθηκε έμπρακτα σε πολλούς αποκλεισμένους από το δικαίωμα της εργασίας συγκρατούμενους - συναγωνιστές του προσλαμβάνοντάς τους στο κινηματογραφικό συνεργείο του".
Ο Νίκος Κωνσταντόπουλος: "Ο Κούνδουρος ήταν ένας κόσμος ολόκληρος - μια Ελλάδα πραγματική, καταπληγιασμένη και, με πολλούς τρόπους, από πολλούς προδομένη. Υπήρξε και θα είναι μια ανθρώπινη παρουσία περήφανη, αιρετική, σε διαρκή αγώνα με τα όριά της και με τα χαμαιγενή καθιερωμένα. Η φιλία του, με περιεχόμενο ζωής, είναι υπαρξιακή ευεργεσία".
Ανάρτηση του Σταύρου Θεοδωράκη στο Τwitter: "Ο Κούνδουρος κουβαλούσε όλη την ωραία κουζουλάδα της Κρήτης. Τραχύς και τρυφερός μαζί. Σαν τα λασιθιώτικα βουνά. Με θέα πάντα στο απέραντο".
Η Δημοκρατική Συμπαράταξη: "Ο Νίκος Κούνδουρος, πάντα περήφανος για την κρητική του καταγωγή, με σπουδές σε γλυπτική και ζωγραφική, διακρίθηκε από πολύ νωρίς ως σκηνοθέτης σπουδαίων ταινιών, που δημιούργησαν σχολή, ανέδειξαν τον υπαρξιακό πυρήνα του καθημερινού ανθρώπου, τον οποίο δόξασε μέσα από τα πάθη του, τα λάθη του, την ομορφιά του".
Ο δήμαρχος Αθηναίων Γιώργος Καμίνης: «Πρωτοποριακός, διεθνώς αναγνωρισμένος, με σταθερά ασυμβίβαστη ματιά, ο Νίκος Κούνδουρος θα αποτελεί για πολλά χρόνια ένα ξεχωριστό και μεγάλο κεφάλαιο για τον ελληνικό κινηματογράφο. Τα συλλυπητήριά μου στην οικογένειά του».
Το Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης σε ανακοίνωσή του "αποχαιρετά τον Νίκο Κούνδουρο, τον φίλο Νίκο, τον σπουδαίο κινηματογραφιστή. Ένα μεγάλο κεφάλαιο στον ελληνικό κινηματογράφο κλείνει. Θα μας λείψουν η αρχοντιά του, η τόλμη του, η πληθωρική του προσωπικότητα. Πίσω του αφήνει ένα έργο πλούσιο που αγαπήθηκε: Τον ανεπανάληπτο 'Δράκο' του, τη 'Μαγική πόλη', το 'Ποτάμι', τις 'Μικρές Αφροδίτες'. Και τόσες άλλες ταινίες, που ζυμώθηκαν με την ελληνική πραγματικότητα και την εξέφρασαν με ένταση και το πάθος που χαρακτήριζε τον Νίκο. Κλέβουμε τα δικά του λόγια που αφιέρωσε στον φίλο του Μάνο Χατζιδάκι για να τον αποχαιρετήσουμε. 'Αχόρταγος ο ίδιος, ακτινοβολούσε εκείνη τη λαιμαργία για τη ζωή που ήτανε κολλητική και για τους άλλους, τους πιο συμμαζεμένους'".
Η Εταιρεία Σκηνοθετών μιλάει για τον "τελευταίο μεγάλο των πρωτεργατών του ελληνικού κινηματογράφου και του ελληνικού πολιτισμού, που άνοιξε δρόμους στο εξωτερικό για τον ελληνικό κινηματογράφο, στήριξε με πάθος τους νέους ανθρώπους και υπήρξε ο δημιουργός του σωματείου μας".
Ο Ροβήρος Μανθούλης από το Παρίσι: "Ο θάνατος είναι μια ασυγχώρητη αδικία, ιδιαίτερα για εκρηκτικούς καλλιτέχνες σαν έναν Νικο Κούνδουρο. Φίλοι από την εποχή που γύρισε τον 'Δράκο', συμπορευτήκαμε στις ταινίες, στον συνδικαλισμό και ως πολίτες με κορύφωση τον αντιχουντικό αγώνα στο Παρίσι. Ο Νίκος είναι (μου είναι αδύνατο να πω ήταν) μια φυσιογνωμία που καταλάμβανε πολύ μεγάλο χώρο στον ελληνικό κινηματογράφο και σε μας που τον αγαπήσαμε. Θέλω να σφίξω στην αγκαλιά μου την -μακρινή δυστυχώς- οικογένειά του, της οποίας συμμερίζομαι τον πόνο...".
Η Μαρία Κομνηνού, γεν. γραμματέας της Ταινιοθήκης της Ελλάδος και καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Αθηνών: "Ο Νίκος Κούνδουρος με το έργο του διερευνά το πρόβλημα του μετεμφυλιακού τραύματος στην ελληνική κοινωνία, αλλά και των συνόρων, μέσα από ένα καθαρά προσωπικό και εξόχως εικαστικό στυλ. Μαζί με την Αγλαΐα Μητροπούλου, τον Μιχ. Κακογιάννη και τον Γρηγόρη Γρηγορίου, στήριξε αποφασιστικά την Ταινιοθήκη".
